ZAMCZYSKO ODSŁANIA SWOJE TAJEMNICE cz. 3
<<wstecz   [ 1 ]  [ 2 ] [ 3 ]    dalej>>

III. Porównanie wyników badań archeologicznych i źródeł pisanych 

    Szczegółowa analiza i porównanie wyników prac archeologicznych i archiwalnych jest dość trudna ze względu na niedostateczne rozpoznanie obiektu i niespójność chronologiczną obu rodzajów źródeł. Jest rzeczą powszechnie znaną późna i to lakoniczna inwentaryzacja tego typu obiektów, głównie od 2 poł. XVI wieku. Późniejsze rozbudowane pochodzą głównie z XVII, a zwłaszcza XVIII wieku. 

PowiększWykop 14-14a, pogłębiony w części płn. Widoczne fragmenty podmurówek i pozostałości posadzki ceglanej. Widok od płn.-zach. Fot. Z. Wichrowski - 1988 r.

PowiększWykop 10. Mur obwodowy od strony ulicy Mleczarskiej; lico wewnętrzne od wschodu. Fot. Z. Wichrowski

    Najstarsze księgi miejskie kraśnickie zachowały się z poł. XVI wieku, a krótkie wzmianki o istnieniu zamku pochodzą dopiero z 1589 roku, zaś pierwsza wzmianka z innych źródeł pochodzi z 1592 roku. 

    Bardziej rozbudowane opisy budowli zamkowych po. chodzą dopiero z 1 poł. XVII wieku, kiedy zamek popadł w ruinę, a lokalizacja wymienionych tam budynków nastręcza duże trudności. Istotne jest, że i w księgach miejskich i w inwentarzach zwracano uwagę na wielo członowość założenia, operując terminami: gródek, przygródek, stare zamczysko otoczone przekopem (fosą), podzamcze. Terminy te wydają się być stosowane dosyć zamiennie i niekonsekwentnie w zależności od opisującego. Kościółek drewniany raz wymieniany jest na sta rym zamczysku (XVII wiek), później na podzamczu (przy okazji pożaru z 1734 r.), przy czym może chodzić o dwa różne kościółki, jeden XV-XVI-wieczny, rozebrany na pocz. XVII w., drugi fundacji Tomasza Zamoyskiego z lat 30. XVII wieku.

     Potwierdza się natomiast palisadowy charakter umocnień zamku górnego wspomniany w opisach. Wydaje się, że XVII-wieczne opisy dotyczą tylko dworu III fazy zamku górnego, dwie wcześniejsze natomiast były zakryte warstwami niwelacyjnymi dla piszących. W wieku XVII mógł jawić się jako budowla starożytna, tkwiąca jeszcze korzeniami w późnym średniowieczu (pocz. XVI w.). 

    Rozebranie starego dworu w poł. XVII wieku poświadczone jest w źródłach pisanych. Jeżeli kościółek na sta rym zamczysku z 1 poł. XVII w. można lokalizować na zamku górnym, to wtedy dwór rezydencjonalny musiałby stać na terenie zamku dolnego. Na zamku górnym, szczególnie przy budynku budowanym w czworobok z wieloma pomieszczeniami nic ma miejsca na 2 duże obiekty. 

    Szczegółowa analiza opisywanych w inwentarzach budynków mija się z celem, ponieważ dotyczą najmniej rozpoznanego terenu zamku dolnego. Brama wjazdowa na Zamczysko musiała znajdować się na terenie dzisiejsze go parkingu i być maże nie ma już z niej śladu. 

    Duża ilość budynków nakazuje upatrywać ich lokalizację na znacznej przestrzeni, a to narzuca ostrożność przy ustalaniu strefy ochronnej, obejmującej teren przypuszczalnego podzamcza czy przyzamcza. 

IV. Budowniczy i mieszkańcy Zamczyska 

    Warto pokusić się na koniec o krótką próbę wskazania fundatorów i użytkowników wyróżnionych 3 faz za budowy Zamczyska. Najstarszy obiekt późnośredniowieczny (faza I), ze względu na obecność cech wczesnych w materiale ceramicznym i niedużą odległość chronologiczną z materiałami fazy II można datować na koniec XIV lub początek XV wieku. 

    Jest to okres przełomowy w dziejach Kraśnika, miasto bowiem od 1377 roku należy do znaczącego w państwie dygnitarza Dymitra z Goraja, a od 1405 r. jako wiano córki Anny przechodzi we władanie Tęczyńskich. W ich osobach można upatrywać fundatorów obiektu, przy czym przemawiają tu uwagi K.Myślińskiego (1987, s.22-30) o raczej małym znaczeniu miasta dla rozległych jego dóbr, zwłaszcza, że stanowiły wiano żony Beaty. 

    Rozstrzygnięcie tego problemu i przypisanie autorstwa budowli Andrzejowi Tęczyńskiemu wydaje się przed wczesne. Według S.Paulowej (1964) na kraśnickim zamku wychowywały się dzieci zmarłego w 1414 r. Andrzeja. Wydaje się, że zamek zniszczony został wskutek po żaru około połowy XV w., przy czym nie odkryto śladów działalności militarnej. 

    W 2 poł. XV wieku Kraśnik przeżywa okres rozkwitu (rozbudowa kościoła, fundacja klasztoru) związany z działalnością Jana Tęczyńskiego, syna Andrzeja, dobrego gospodarza (Paulowa S. 1964, s.57-58). W jego osobie można widzieć fundatora dworu II fazy w latach 60. (?) XV wieku. Warto zwrócić uwagę, że w fundamentach tego obiektu użyto ciosów piaskowca, który używany był także przy budowie Kościoła NMP, a w obiekcie fazy I użyto tylko kamienia wapiennego i cegły palców ki oraz ewentualnie drewna. 

    Dwór spalił się jak wynika z materiałów archeologicznych na przełomie XV/XVI w. Choć nie znaleziono śladów ingerencji militarnej, trudno jest oprzeć się przy puszczeniu, że może być to skutek najazdów tatarskich, którym nie oparły się drewniane belki ścian. Zagony tatarskie docierały na przełomie XV i XVI w. do Wisły, a w 1499 r. zniszczeniu uległ Upędów, który dopiero po tym fakcie otoczono wałami obronnymi. 

    Na początku XVI wieku Kraśnik drogą układów rodzinnych dostał się ponownie w ręce Tęczyńskich z linii krakowskiej, to znaczy dzieciom Gabriela, syna Jana kasztelana krakowskiego. Linia ta utrzymała się do śmierci w 1563 r. Jana Baptysty. 

    Po 1510 r. dobra kraśnickie w swoich rękach skupił Jan Gabriel, który założył tu siedzibę swojej linii i do prowadził miasto i zamek do świetności (III faza?), po kilkuletnim zamieszaniu spowodowanym spustoszeniem okolicznych ziem, które straciły na znaczeniu, podobnie jak ceniona wcześniej tenuta (starostwo) urzędowska. Linia Gabriela to okres świetności zamku, renesansowego wystroju odbijającego się chociażby w gotycko-renesansowych katlach nawiązujących do wzorów mało polskich. 

    Po upadku rodu Tęczyńskich Zamek podupadł. Rezydowali w nim dzierżawcy i zarządcy klucza majątkowe go, a w połowie XVII wieku zginął całkowicie z pejzażu miasta. 

V. Wnioski końcowe 

    W wyniku analizy dostępnych materiałów udało się ustalić początki zabudowy Zamczyska na przełom XIV/ XV wieku i wydzielić trzy fazy jego użytkowania, z których dwie tkwią w epoce średniowiecza, a trzecia w epoce renesansu. 

    Najistotniejsze przemiany wzgórza zamkowego pole gały na zmianie linii i kąta nachylenia skarp. Pozyskano w ten sposób większą powierzchnię kulminacji prze kształconej w rozległe plateau, przystosowane do rozbudowy, jak i do pełnienia funkcji obronnych, przy wykorzystaniu sztucznej fosy wewnętrznej i przystosowaniu wąwozu od strony zachodniej do funkcji fosy zewnętrznej. Podniesienie i wypłaszczenie terenu odnosi się nie tylko do zamku górnego, ale i dolnego, co łatwo zauważyć, obserwując kąt nachylenia sąsiednich wzgórz lessowych. 

    Ostateczne ukształtowanie całego zespołu w obecnej postaci nastąpiło zapewne w III fazie na początku XVI wieku, a skromniejszy średniowieczny gródek o funkcji obronno-mieszkalnej przekształcił się w przystosowaną do ducha epoki i potrzeb możnej rodziny Tęczyńskich rezydencję mieszkalno-obronną. Trudno dać definitywną odpowiedź, czy mieścił się on na zamku górnym, z zapleczem gospodarczym na zamku dolnym, czy też prze niesiono rezydencję na teren Podzamcza, gdzie w części zachodniej wyraźnie występują relikty murów, cegły posadzkowej i kafli. Ta część nie była dotąd badana. 

    Z wydzielonych trzech faz zabudowy zamku górnego źródła pisane mogą dotyczyć ewentualnie tylko fazy III, poprzednio były już bowiem niewidoczne dla oka inwentaryzatorów, a jedynie w świadomości tkwiło funkcjonujące niegdyś "stare Zamczyska'. 

    Początki ruchu budowlanego na Zamczysku wypada chyba, w świetle wcześniejszych ustaleń, łączyć z Andrzejem Tęczyńskim, choć nie jest to w tej chwili możliwe do ustalenia, a działalność Dymitra z Goraja w Kraśniku jest nadal sprawą otwartą. II Caza związana jest prawdopodobnie z odbudową spalonego zamku przez Jana Rabsztyńskiego w drugiej połowie XV wieku. III faza to zapewne odbudowa przez Jana Gabriela na początku XVI wieku po zniszczeniach tatarskich(?) z przełomu XV/XVI w. 

    Koniec egzystencji Zamczyska jako siedziby rezydencjonalnej to druga połowa XVI wieku, a uwzględniając późniejszych dzierżawców i zarządców połowa XVII wieku, kiedy budynki idą w ruinę i są rozbierane. Wynika to wyraźnie ze źródeł pisanych i znajduje potwierdzenie niedużej ilości zabytków archeologicznych z XVII wie ku w porównaniu z wiekiem XV i XVI. Odnosi się to również do datującego materiału budowlanego jakim jest cegła "palcówka". Właściwie inna cegła niż palcówka występuje w niewielkim stopniu, co świadczy o małym ruchu budowlanym poza późnym średniowieczem. Należy się jeszcze odnieść do charakteru osadnictwa wczesnośredniowiecznego reprezentowanego głównie przez ceramikę z IX-X wieku, znacznie mniej z XI-XIII wie ku. Z wyników badań 1970 r. i badań powierzchniowych można tylko wysnuć konkluzję, że osadnictwo występowało na całym terenie wzgórza oraz- na sąsiednich cyplach lessowych. 

    W wykopach z badań 1987-1988 r. zaobserwowano występowanie ceramiki wczesnośredniowiecznej we wszystkich wykopach w warstwach niwelacyjnych prze mieszanej z materiałem średniowiecznym w czarnej warstwie nasyconej spalenizną i licznymi okopconymi kamieniami eratycznymi. Wydaje się, że są to ślady zniszczonej wczesnośredniowiecznej warstwy kulturowej, z obiektami mieszkalnymi, paleniskami. Być może warstwa czarnej ziemi zalegająca na calcowym lessie w wykopach 4 i I1 to pozostałość tej warstwy kulturowej, zniszczonej przez późniejsze obiekty. Możemy więc stwierdzić, że w okresie wczesnego średniowiecza teren Zamczyska zajęty był przez osadnictwo o dosyć intensywnym nasi leniu, nie potrafimy dać natomiast odpowiedzi, czy było to osadnictwo o charakterze obronnym czy otwartym. Dotychczasowe wyniki badań nie upoważniają do wysunięcia tezy o przekształceniu formy terenowej cyplowe go wzgórza zamkowego w obronne grodzisko, nie natrafiono bowiem na ślady tych przekształceń i umocnień typu wał czy palisada, choć z drugiej strony trzeba pod kreślić ograniczony i niedostateczny charakter badań, szczególnie nie przebadanie zachodniej części zamku dolnego i linii skarpy nad fosą od tej strony. 

    Możliwość istnienia grodziska wczesnośredniowiecznego na terenie Zamczyska sugerowali archeolodzy (S.Nosek 1957, s.430) i historycy, odnosząc się do po dań B.Paprockiego (H.Grocholski 1964, K.Myśliński 1964), co występowało dość powszechnie na fali obcho dów millenijnych. Z badań powierzchniowych wczesne średniowiecze wykazuje dość intensywny charakter (Z.Wichrowski 1994), ale tylko dalsze badania wykopaliskowe pozwoliłyby stwierdzić, czy wzgórze zamkowe w okresie wczesnego średniowiecza było kolejnym ko rzystnie ukształtowanym przez naturę miejscem na sezonową osadę, czy też stanowiło centrum - ośrodek grodowy o charakterze obronnym, czy refugialnym dla rozbudowanego ośrodka osadniczego. 

    Dlatego we wcześniejszych rozważaniach chronologicznych jako 1 fazę budowlaną (związaną z przekszt łceniem terenu) określono działalność związaną z budową średniowiecznej rezydencji. Ustalenia te mogą oczywiście zweryfikować przyszłe badania. 

    Niedostateczny stan rozpoznania Zamczyska obliguje do kontynuacji badań. W pierwszej kolejności na terenie zamku górnego, gdzie wykopy z przyczyn technicznych nie mogły dojść do calca i gdzie nie da się prowadzić badań bez użycia sprzętu zmechanizowanego. W drugiej kolejności należy rozpoznać niezbadane dotąd części zamku dolnego, zwłaszcza w części zachodniej. Ogrom prac niwelacyjnych związanych z zabudową Zamczyska spowodował duże podwyższenie terenu, a masy przewar stwiającego się brunatnego lessu stwarzają trudności przy interpretacji stratygraficznej. Dlatego należałoby w pierwszej kolejności rozpoznać układ stratygraficzny przy pomocy wierceń geologicznych, co jest często praktykowane na stanowiskach archeologicznych. Nader interesujące byłoby też szczegółowe porównanie materiałów budowlanych z poszczególnych faz z monumentalnymi budowlami sakralnymi, szczególnie z kościoła parafialnego, które przecież powstawały i były rozbudowywane z inicjatywy fundatorów rezydeneji na Zamczysku i prawdopodobnie w zbliżonym czasie.

     Niezależnie od przyszłych ustaleń chronologicznych, teren Zamczyska jest mimo zniszczeń i prze kształceń wciąż obiektem o wyraźnie zarysowanych granicach i wyeksponowanej formie terenowej i jako obiekt o dużym znaczeniu dla historii miasta nie może być zmieniany. 

    Natomiast z żalem trzeba stwierdzić, że przekształcenia terenu zamku dolnego w części południowej i wschód niej mogły całkowicie zniszczyć relikty wjazdu, bramy, mostu na teren Zamczyska i uchwycenie ich metodami archeologicznymi może być niemożliwe, a źródła pisane lokalizacji ich nie precyzują. 

    Przy ewentualnej rekonstrukcji można się oprzeć tylko na analizie dawnych map typograficznych wyznaczających linię skarp przed zmianą i szczątkowych danych o przebiegu linii muru ujawnionych przy pracach niwelacyjnych podczas budowy amfiteatru.


<<wstecz   [ 1 ]  [ 2 ] [ 3 ]    dalej>>