II. Badania Muzeum Regionalnego w Kraśniku 

    Badania przeprowadzone na terenie Zamczyska w latach 1987-88, mimo iż nic zostały praktycznie zakończne i skoncentrowane prawie wyłącznie na terenie zamku górnego, a większość wykopów nie osiągnęła calca z przyczyn technicznych, pozwalają na wysnucie wstępnych wniosków stratygraficznych i chronologicznych, zostawiając szczegółowe ustalenia wynikom ewentualnych przyszłych badań.

Plan wykopów archeologicznych prowadzonych na terenie Zamczyska. rys. Z. Wichrowski

   W trakcie badań wydzielono III fazy zabudowy Zamczyska w czasach historycznych od późnego średniowiecza XIV/XV w., nie uwzględniając wcześniejszych śladów osadnictwa od epoki kamienia do XIII wieku, nie stwierdzono bowiem, by przyczyniły się one do trwałe go przekształcania terenu Zamczyska. 

    Najstarszy ewidentny ślad zabudowy górnego zamku odkryty został w wykopie 8 - jest to narożnik budowli, prawdopodobnie mieszkalnej, o czym świadczy obecność cegły posadzkowej z glazurą, zaś wylepienie narożnika wewnątrz pomieszczenia gliną może oznaczać istnienie tu pieca lub paleniska. Fragmentaryczność odkrycia nie przesądza definitywnie rodzaju surowca, z którego wznoszone byty górne partie budynku. Duża ilość węgli drzewnych na zewnątrz i wewnątrz może świadczyć o konstrukcji drewnianej, z drugiej strony obecność w warstwie niwelacyjnej nad obiektem cegły palcówki oraz obecność grudek zaprawy wapiennej nad poziomem posadzkowym, mogącej pochodzić z rozbiórki zachowanych ścian wskazuje na murowany charakter budynku, przynajmniej w tej partii. 

Fragment narożnika budowli zamkowej I fazy.  Fot. Z. Wichrowski - 1987 r.

Wykop 8. Narożnik budowli zamkowej I fazy. Widok od wschodu. Fot. Z. Wichrowski - 1987 r.

    Ewidentne ślady niszczycielskiej działalności ognia przesądzają koniec egzystencji budynku, pochodzącego z I fazy zabudowy zamku górnego. Po widocznych śladach rozbiórki pozostałości obiektu (zaprawa wapienna, gruz) nastąpiła niwelacja terenu dużą ilością jasnego lessu i czarnej przesyconej węglem drzewnym ziemi, widocznej we wszystkich wykopach o największej miąższości w części południowej i wschodniej górnego zamku, zgodnie z pierwotnym ukształtowaniem wzgórza. Warstwa ta przykryta jest zalegającą na znacznej części wzgórza warstwą rumoszu sprażonej gliny ze spalenizną i licznie występującym osprzętem żelaznym (gwoździe, haki) pochodzącej z destrukcji obiektu II fazy zabudowy, której kierunek spadku i miąższość doskonale od dają ukształtowanie terenu, na którym posadowiony był obiekt II fazy. Była to mianowicie forma kopca o największej wypukłości w południowej części wzgórza (wy kap 14-15) i największym stopniu spadku w kierunku wschodnim, południowym i północno-wschodnim. Tu warstwa rumoszu osiągnęła największą miąższość. W części północnej i północno-zachodniej wzgórza w większym oddaleniu od obiektu warstwa rumoszu wypłyca się, w wykopie 6 nie uchwycono jej w ogóle. 

        Warstwa rumoszu pochodziła z obiektu mieszkalnego o konstrukcji drewnianej, który uchwycono w wykopach 14 i 15. Był to obiekt drewniany - dwór, który posiadał podmurówki z kamienia wapiennego i piaskowca oraz cegły, prawdopodobnie tylko w części budynku, być może w miejscu usytuowania urządzeń ogniowych. Wydaje się, że murowany, zachowany na niedużą wysokość obiekt na granicy wykopu 14 i I S może stanowić pozostałość pod stawy pieca, ze względu na dużą ilość sprażonej gliny, pochodzącej prawdopodobnie z wylepienia drewnianych belek ścian. 

    Z obiektem mieszkalnym związana jest zachowana fragmentarycznie ceglana posadzka (wykop 14) (z sieni?), zalegająca na izolacyjnej warstwie piasku i gliny. Wszystkie wymienione relikty dworu (podmurówki, belki podwaliny, posadzka) występują na bardzo zbliżonych głębokościach niwelacyjnych. Na nich zalega gruba warstwa rumoszu, szczególnie dużej miąższości w centralnej części wykopu ł4, stanowiącej zapewne centrum budynku. Liczne odciski ziarna zbóż, trawy wskazują, że gliną były wylepione nie tylko ściany, ale i pułap budynku, stąd też zapewne znaczna miąższość warstwy w części centralnej. 

    Fragmenty murowane były rozbierane, o czym świadczy duży wykop rozbiórkowy biegnący "po murze" wy pełniony czarną ziemią. Był on wykonany zaraz po zniszczeniu budynku, o czym świadczy zalegająca na nim kolejna warstwa niwelacyjna jasnego i szarego lessu. 

    Ponieważ obiekt nie został dostatecznie rozpoznany, nawet w granicach eksplorowanych wykopów, które nie doszły do stopy murów trudno wdawać się w jego szczegółową charakterystykę. Można stwierdzić, że został świadomie zrekonstruowany po zniszczeniu poprzednie go, równolegle do południowej, podwyższonej linii skarpy, o czym świadczy układ wszystkich wymienionych konstrukcji (murów, belek, cegły posadzkowej). Posadzka może wyznaczać sień znajdującą się w miejscu obniżenia, na środku linii skarpy, gdzie znajdowało się najprawdopodobniej przejście (most zwodzony?) na teren zamku dolnego. Kres egzystencji obiektu (dworu) II fazy to znów działalność ognia. Następuje kolejna (druga) niwelacja terenu, ujawniająca się w postaci dużej miąższości nasypowego lessu i szarej ziemi, prowadząca tym razem do wyrównania i wypiaszczenia grzbietu wzgórza w formie wywyższonego 0 około 2 m nad teren zamku dolnego. Pozyskano w ten sposób większą powierzchnię kulminacji, przekształconą w rozległe plateau, przystosowaną zarówno do zabudowy, jak i do pełnienia funkcji obronnych wraz ze związaną z nim fosą. 

    Na tak przygotowanym terenie zrealizowano zapewne obiekt III fazy zabudowy, którego pozostałość w postaci warstwy wylewki wapiennej (posadzkowej'?), która wy stąpiła w wykopach 2 i 5 zlokalizowanych w centralnej części wzgórza. Ta faza jest najmniej rozpoznana i najbardziej z kolei zniszczona pracami rozbiórkowymi prowadzonymi od XIX wieku. Warstwy nad posadzką są w większej części dosłownie przekopane. O mieszkalnym charakterze obiektu mogłyby świadczyć fragmenty kafli znajdowanych na poziomie posadzkowym i fragmenty cegły posadzkowej z glazurą. Przy czym o ile zabytki ruchome mogą się znajdować na złożu wtórnym (prze niesione z terenu zamku dolnego?) o tyle przekonywać musi ogrom prac niwelacyjnych i zabezpieczających (fosa i umocnienie na narożniku płd.-zachodnim). Zlokalizowany tu słupek narożny (wykop 11) jest płytko fundamentowany, wkopany w warstwę niwelacyjną lessu i ciemnej ziemi, zalegającej na warstwie rumoszu 11 fazy zabudowy. Między słupkami dojścia na teren zamku mu siał bronić parkan drewniany (palisada?). Być może pozostałością jej jest trójkątne zaciemnienie obok słupka w wykopie 11. 

Wykop 13. Mur - słupek z ogrodzenia. Widok od płn.-zach. Fot. Z. Wichrowski - 1988 r.

    Słup narożny w narożniku pld.-wschodnim jest odmiennie fundamentowany i inaczej murowany, głębiej posadowiony i można go wiązać z umocnieniem skarpy fazy II również o charakterze palisadowym, przy czym nie wykluczone, że wykorzystano go wtórnie w fazie III. Podobna sytuacja zaistniała prawdopodobnie w wy kopie I na wschodniej linii skarpy, o ile nie jest to wtórne zasypisko cegieł w warstwie niwelacyjnej. Ponieważ nie osiągnięto stałego muru, a tym bardziej jego stopy, trudno przesądzić, z którą fazą mógłby się wiązać. 

    Dość zagadkowo przedstawia się potężnie fundamentowany, szeroki mur (205 cm) w wykopie 4, który został rozebrany w okresie nowożytnym -jego ślady prowadzą do poziomu obecnego humusu, a szeroki wkop zniszczył wszystkie warstwy przy murze i nad nim, oprócz stopy fundamentu od strony płd.-zachodniej. Mur posadowiony jest bardzo głęboko, wkopany w calec lessowy. Pozwala to łączyć go z 1 fazą zabudowy. Pierwotnie określono go jako mur obwodowy (Z.Wichrowski l987). Po sezonie badawczym 1988 r. okazało się, że jest to prawdopodobnie mur o wymiarach 205 x 300 cm, być może fundament dawnej wieży lub bramy wjazdowej od strony zachodniej. Dobrze zachowane lico krótszego boku muru fundamentowego łączy się z warstwą ciemnej ziemi, która może wyznaczać poziom użytkowy w świetle bramy. Jednoczesne równoległe usytuowanie do zachodniej skarpy wzgórza zdaje się poświadczać istnienie fosy już w tym czasie. Jedyny wykop założony na terenie zamku dolnego (wy kop 10) ujawnił zachowany w niedużym fragmencie mur obwodowy zamykający teren Zamczyska od południa, od strony wysoczyzny. Na taką funkcję wskazuje sposób posadowienia (nieznaczne wkopanie w calec), rozmiary (szer. 195 cm) i materiał budowlany oraz lokalizacja wzdłuż linii fosy zewnętrznej. 

    Wschodnia partia muru została zniszczona w trakcie prac przy budowie amfiteatru. Podobnie jak się wydaje nie zachowała się część zachodnia muru, gdzie zniwelowano teren, znacznie dziś obniżony przez zasypanie południowego skraju fosy, poszerzenie drogi, zrobienie dojazdu na zachodnią, wykorzystywaną rolniczo część zamku dolnego. Mur przeciął warstwę kulturową wczesnośredniowieczną z ceramiką z IX-X wieku, jest więc od niej młodszy, natomiast materiał i sposób budowy zbliżony do słupka z narożnika płd.-zachodniego zamku górnego (wykop I I) pozwala go łączyć z III Fazą zabudowy, a więc z ostatnim okresem egzystencji zamku. 

    Analiza nawarstwień i zawartości wypełnienia fosy (wykop 9) zdaje się nawiązywać do wydzielonych faz zabudowy zamku górnego. Warstwy górne zawierają materiał ceramiczny przemieszany, zarówno wczesnośredniowieczny, jak i nowożytny XVI-XVII-wieczny, niżej zalegają warstwy 5-6, głównie z ceramiką późnośredniowieczną, a strop warstwy 7 zdaje się wyznaczać dno fosy prawdopodobnie z połowy XV wieku, w okresie funkcjonowania budynków 1 fazy. Znajdowane tu fragmenty pucharków lub kubków mają analogię XIV i XV-wieczną. 

Wykop 4. Mur obwodowy. Widok od wschodu. Fot. Z. Wichrowski - 1987 r.

    Po zniszczeniu budynku fazy 1 i niwelacji terenu fosę pogłębiono w związku z budową dworu 11 fazy. Dno jej wyznaczałby spąg warstwy 10 z zawartością gruzu, ceramiki średniowiecznej i nowożytnej i kafli, które można datować na XVI wiek. 

    Próba określenia chronologii bezwzględnej określonych faz i odniesienia ich do znanych faktów historycznych nastręcza spore trudności. Pozyskany materiał zabytkowy nie jest zbyt charakterystyczny, a obiekty sprawiają charakter dobrze spenetrowanych przed zasypaniem. Ślady pożarów niszczących obiekty nie wyjaśniają, czy chodzi o zniszczenie o charakterze incydentalnym (napad?), czy też wskutek nieostrożności czy niedoskonałości urządzeń ogrzewczych. W żadnej z warstw wykopów z badań archeologicznych nie stwierdzono wyraźnych śladów militarnej działalności. 

    Najbardziej interesujący dla rozważań chronologicznych jest dla nas wykop 8 ze względu na obecność w nim najstarszej z odkrytych w trakcie badań faz zabudowy zamku górnego i możliwość prześledzenia wszystkich nawarstwień. Ponieważ wykop nie został wyeksplorowany do calca, nie możemy określić, czy jest to w ogóle pierwsza faza zasiedlenia tej części wzgórza i nie mamy materiałów archeologicznych bezpośrednio poprzedzających moment budowy obiektu murowanego. Obserwacje nawarstwień w tej części wzgórza wskazują, że calec (naturalna warstwa geologiczna nie naruszona działalnością człowieka) może tu występować jeszcze co najmniej 2 m niżej od dna wykopu, tzn. na głębokości niwelacyjnej około 211 m npm.(5 m od powierzchni). 

    Z wnętrza budynku uraz z czarnej ziemi na zewnątrz wyznaczającej ówczesny poziom użytkowy (dziedzińca) pochodzą mało charakterystyczne ułamki naczyfi, w tym cienkościenne fragmenty z gęstymi, głęboko rytymi żłobkami mogące pochodzić z 2 poł. XIV i XV wieku. 

    Materiał i technika budowlana są charakterystyczne ogólnie dla późnego średniowiecza (cegła, cegła posadzkowa). W narożniku prawdopodobnie znajdowało się urządzenie ogniowe. Brak jakichkolwiek śladów kafli garnkowych czy płytowych mógłby wskazywać na otwarte paleniska ('?) lub kominek. Przy czym powszechnie uznaje się, że najwcześniejsze piece kotłowe funkcjonowały dopiero od 2 poł. XIV wieku. Z warstwy niwelacyjnej I (do warstwy rumoszu polepy) wydobyto też mała charakterystyczne fragmenty ceramiki wypalonej w atmosferze redukcyjnej (z ornamentem żłobków dookolnych). Dwa inne fragmenty profilowanych brzegów garnków z warstwy niwelacyjnej można datować na XIV-XV wiek. W 1 warstwic niwelacyjnej wystąpiły fragmenty na czyń wczesnośredniowiecznych. Warstwa polepy poza masą żelaznych gwoździ i metali konstrukcyjnych, nie wiele wnoszących do chronologii zawierała kilka fragmentów brzuśców naczyń glinianych o mało precyzyjnej chronologii. 

    Warstwa niwelacyjna nad polepą (warstwa niwelacyjna 11) przyniosła poza ceramiką wczesnośredniowieczną i ceramiką wypaloną w atmosferze redukcyjnej, więcej ceramiki z glin koalinitowych białych. Pojawia się też ceramika z polewą tkwiącą już chronologicznie w XVI wieku i mało charakterystyczne fragmenty kafli płytowych oraz garnki o profilowanych brzegach z wrębem na pokrywkę polewane i malowane brązową farbą cechą charakterystyczną głównie dla końca XV wieku, nie wy chodząca poza połowę wieku XVI. Z warstwy przejściowej niwelacyjnej II w humusową pochodzi moneta - szeląg srebrny Albrechta Pruskiego związana już prawdo podobnie z funkcjonowaniem 111 fazy zabudowy. 

    Dla datowania dworu II fazy istotne jest odkrycie w wykapie 14 w warstwie piecowiskowej (?) dzbanuszka z gliny koalinitowej z ornamentem malowanym farbą brą zową charakterystycznym jak wcześniej stwierdzono dla przełomu XV/XVI wieku i zanikającym w 1 połowie XVI wieku oraz wystąpienie w warstwic niwelacyjnej znad rumoszu denara jagiellońskiego (Warneńczyk, Olbracht?), który biorąc pod uwagę okres użytkowania, dostał się tam zapewne podczas prac niwelacyjnych, wyznaczając ich datę zapewne na pocz. XVI wieku. W warstwach niwelacyjnych poniżej obiektu II fazy w wykupach 14-15 występuje ceramika wczesnośredniowieczna z IX-X wieku, głównie w warstwach czarnej ziemi (wczesnośredniowieczny poziom osadniczy7), mają ca dobre analogie w ceramice krakowskiej, lubelskiej czy w ogóle małopolskiej z tego okresu. Oprócz niej w warstwie niwelacyjnej występowała też ceramika średnio wieczna z XIV-XV wieku. 

    Z warstwy rumoszu polepy (ze zniszczonego zamku II fazy) pochodzą mało charakterystyczne fragmenty ceramiki z glin żelazistych i koalinitowych, 1 drobny fragment kafla płytowego. Nie stwierdzono niestety obecności kafli przy obiekcie określonym jako podstawa pieca. Z górnych warstw wykopów 14-16, które można łączyć z funkcjonowaniem fazy III pochodzą fragmenty kafli płytowych i gzymsowych o malaturze białej i kremowej, które można datować na przełom XVI/XVII w. i wiek XVII oraz kafle o wcześniejszej chronologii. Podobna sytuacja występuje w innych wykopach. 

Wykop 11. Murowany słupek narożny z ogrodzenia. Widok od płn.-wsch. Fot. Z. Wichrowski - 1987 r.

    Faza III jest trudna do jednoznacznego określenia ze względu na znaczne przemieszanie materiałów w górnych warstwach wzgórza i brak zwartych zespołów. Oprócz wcześniejszych niezwiązanych z nią materiałów wczesnośredniowiecznych i średniowiecznych z XIV-XV wieku istotne jest występowanie masowo garnków z gliny koalinitowej (białej). Pojawiają się misy charakterystyczne dla wieku XVI oraz liczne fragmenty kafli o chronologii głównie XVI, ale i XVII-wiecznej. Trudno uznać masowe przeniesienie wszystkich kafli z zewnątrz, zwłaszcza, że szczególna ich koncentracja występuje na warstwie wylewki wapiennej w wykopie 2 i 5. 

Naczynie gliniane z wykopów

Szeląg srebrny Albrechta Pruskiego z 1530 r.

Denar jagielloński z poł. XV wieku

    Tak więc metodami archeologicznymi można wydzielić trzy fazy użytkowania zamku górnego: I faza z przełomu XIV/XV wieku i 1 poł. XV wieku. Wiązałby się z nią narożnik obiektu mieszkalnego z wykopu 8 i prawdopodobnie mur z wykopu 4, a układ komunikacyjny z zamku dolnego istniałby zapewne od strony zachodniej. 

    II faza 2 poł XV wieku i przełom XV/XVI wieku dwór drewniany na kopcu tkwiący jeszcze genezą w późnym średniowieczu. Wiązałoby się też z nim umocnienie skarpy za pomocą słupków murowanych i parkanów, a ciąg komunikacyjny z zamku dolnego istniałby od strony południowej przez most zwodzony nad przekopem. III faza I połowa, a może początek XVI wieku - do połowy wieku XVII - najsłabiej zachowane relikty budowli mieszkalnej w postaci poziomów posadzkowych i Fragmentów cegieł posadzkowych oraz licznych zabytków ruchomych. Łączyłby się z nią murowany słupek narożny z naroża płd.-zadr. (wykop I1) i mur obwodowy na płd. krańcu zamku dolnego (wykop 10).