Szkolnictwo elementarne w latach 1795-1820 
Budynek szkoły elementarnej w Urzędowie z lat 1810-1914 rys. T. Surdacki

        Po trzecim rozbiorze w 1795 r. ziemie polskie leżące między Pilicą, Wisłą i Bugiem zajęła Austria. Znalazła się tu również Lubelszczyzna, a wraz z nią Kraśnik i okolice. Skasowany został powiat urzędowski. Z tych ziem Austria utworzyła prowincję pod nazwą Galicja Zachodnia ze stolicą w Krakowie. Władzę w zdobytym kraju sprawowała Zachodnio- Galicyjska Nadworna Komisja Urządzająca, a od 1797 Gubernium Zachodnio-Galicyjskie. Patentem z 21 marca 1796 roku cesarz austriacki Franciszek II powołał na stanowisko "Urzędującego Komisarza" Jana Wacława Margelika (dotychczasowego viceprezydenta Gubernium Czeskie go). Najniższym szczeblem władzy był urząd obwodowy ze starostą na czele. Starostą lubelskim został Manndorf. Szkolnictwo na zajętych terytoriach poddano zwierzchnictwu władz administracyjnych. Szkoły średnie i niższe przestały podlegać Szkole Głównej Krakowskiej. Miejscową władzą nad oświatą był starosta. Wprowadzono do nauczania język niemiecki. Dekretem z 27 października 1802 r. utworzono gimnazjum austriackie w Lublinie (otwarte 9 marca 1803 r.). Jego dyrektorem został wspomniany wyżej starosta lubelski. Prze mianowano dotychczasowe szkoły akademickie i pijarskie na gimnazja austriackie (dekret z 27 lipca 1801 r.). W całej Zachodniej Galicji powstało 8 gimnazjów, m.in. w Chełmie, Lublinie, Białej, Łukowie i Opolu. Uczono w nich: łacińskiego, religii, historii, geografii, matematyki, retoryki, filozofii i prawa. W trudnej sytuacji znajdowało się szkolnictwo elementarne. Władze austriackie nie przykładały większej uwagi do jego rozwoju. Niewiele wiemy o szkolnictwie elementarnym w ów czesnym czasie na terenie Kraśnika i okolic. Pewnym jest, że działała szkoła elementarna w Urzędowie. Dowodem tego są dokumenty dotyczące uposażenia szkoły w tym mieście z lat 1804-1808. Występują na nich podpisy przedstawicieli władz austriackich (m.in. starosty lubelskiego Manndorfa). Z publikacji' na temat szkolnictwa elementarnego w woj. lubelskim dowiadujemy się również, że w 1804 r. zorganizowana została szkoła elementarna w Janowie Lubelskim. Miała swoją siedzibę w budynku przerobionym ze starego szpitala. Ogółem w okresie rządów austriackich na terenie Lubelszczyzny było 11 szkół elementarnych, w tym jedna na terenie wiejskim. Korzystne zmiany w tym zakresie nastąpiły dopiero po roku 1809. Lubelszczyzna, a wraz z nią Kraśnik i Janów Lub, znalazły się wówczas w granicach Księstwa Warszawskiego. Powstał departament lubelski. Władzę zwierzchnią nad szkolnictwem sprawo wała teraz Komisja Edukacyjna (objęła nadzór nad szkołami z początkiem kwietnia 1810 roku). Przywrócono nauczanie w języku ojczystym. Zalecono kształcenie i wychowanie młodzieży w duchu narodowym. Przy szkołach średnich zorganizowane zostały klasy elementarne. 

        Decyzją z 16 października 1808 r. Izba Edukacyjna powołała w Księstwie Warszawskim departamentowe dozory szkolne. Po przyłączeniu Lubelszczyzny do Księstwa w 1809 r. dozory takie powstały w Lublinie i Siedlcach. Sprawowały nadzór nad szkolnictwem. W latach 1818-25 tego typu dozór (szkolny) istniał również w Urzędowie. Tworzyli go: proboszcz A. Ogonowski, burmistrz Paweł Przybyszewski, Bartłomiej Wojtuszkiewicz (ławnik) i Tomasz Jacniacki (obywatel miasta Urzędowa). 

        Izba Edukacyjna zajęła się rozwojem sieci szkolnictwa elementarnego w departamencie lubelskim. Środki na ten cel czerpano głównie z dotacji prywatnych i świadczeń społeczeństwa. Najbardziej owocnym dla tej działalności był rok 1810. W tym bowiem czasie powstała pierwsza publiczna szkoła elementarna w Lublinie. Działały również szkoły elementarne w Kazimierzu Dolnym, Markuszowie, Hrubieszowie i Tarnogrodzie. Na tym polu duże zaangażowanie wykazał wizytator z ramienia Izby Edukacyjnej Wohlfeil. Sporządził m.in. w 1809 roku raport o stanie szkolnictwa w departamencie lubelskim. Czynił duże wysiłki w zakresie rozwoju szkolnictwa elementarnego. 

        Ruch społeczny na rzecz budowy szkół elementarnych uwidocznił się także w okręgu kraśnickim. We wsi Wyżnica dzierżawca majątku ordynackiego wysłużony pułkownik Wojska Polskiego Cyprian Ździtowiecki zorganizował szkołę elementarną w tej wsi i utrzymywał ją przez wiele lat. Ofiarnie wspierały działalność oświatową społeczeństwa miast Kraśnika, Janowa Lub. i Urzędowa. Dzięki tej działalności w latach 1810-1824 zorganizowano w departamencie lubelskim ogółem 39 szkół, z tego 23 w miastach i 16 na wsi. 

        W roku 1815 wytworzyła się nowa sytuacja polityczna. Powstało Królestwo Polskie. Lubelszczyzna i ziemia kraśnicka stały się jego częścią składową. Królestwo otrzymało swobody demokratyczne. Nadana mu przez cara Aleksandra I konstytucja (27 listopada 1815 r.) była jednym z najbardziej liberalnych aktów tego typu w Europie. 

        Kierująca sprawami oświaty w okresie Księstwa Warszawskiego (od 1811) Dyrekcja Edukacyjna została w 1815 przekształcona na Wydział Oświecenia. W 1817 utworzone zostało Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (pierwszym ministrem został S.Potocki). W 1819 r. zniesione zostały szkoły podwydziałowe (zrównano je z elementarnymi). Natomiast wydziałowe uzyskały klasę czwartą. Szkoły wojewódzkie zaś zostały sześcioklasowymi.' W nich od 1816 roku wprowadzono egzaminy dojrzałości. 

        W pierwszych latach Królestwa Polskiego znacznie wzmogła się akcja tworzenia nowych szkół elementarnych zapoczątkowana w okresie Księstwa Warszawskie go. W województwie lubelskim najwięcej na tym polu zdziałano w latach 1817-1821. Bardzo aktywną rolę w tym zakresie wykazało utworzone w 1818 r. Lubelskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W odezwach zachęcało do zakładania nowych szkół elementarnych, nabywania sprzętu i podręczników szkolnych. W wyniku tych działań w omawianych latach powstało 13 nowych szkół w woj. lubelskim. 

        Działalność obywatelska w Tym zakresie ujawniła się także w okręgu Janowskim (Obwód Zamojski), w skład którego wchodził także Kraśnik i okolice. Ordynat Stanisław Zamojski w 1818 r. przeznaczył połowę własne go domu w Janowie Lub. dla szkoły elementarnej i nauczyciela. Założona w 1819 roku szkoła elementarna w Kraśniku mieściła się we własnym budynku. Znajdowało się w nim oprócz izby lekcyjnej także mieszkanie dla nauczyciela. W celu zabezpieczenia działalności szkół już istniejących i nowo utworzonych zakładane były Towarzystwa Szkół Elementarnych, zwane także parafii szkolnymi. Należeli do nich wszyscy mieszkańcy miasta. Każdy z członków Towarzystwa uiszczał roczną składkę wyznaczoną przez dozór szkolny. Wynosiła ona od 2 i pół do 8 złp. Uposażenie nauczyciela w mieście ustalono w kwocie od 600 do 800 zip rocznie w gotówce i naturaliach (ogród szkolny). W przypadku braku ogrodu nauczyciel otrzymywał ekwiwalent w kwocie 200 złp. Ponadto każdy uczący otrzymywał bezpłatnie mieszka nie i opat. 

        Tego typu Towarzystwo Szkoły Elementarnej utworzone zostało 30 grudnia 1818 roku w Urzędowie. W jego skład weszli: ks. proboszcz A.Ogonowski, buanista W.Goltz, B.Wojtuszkiewicz, A.Chróścielewski i J.Chmielewski (ławnicy) oraz 13 obywateli miasta. Ustalono, że etat Szkoły Elementarnej w Urzędowie wynosić będzie rocznie 800 złp, z tego 600 złp otrzymuje nauczyciel, a kwotę 200 złp przeznaczono na sprzęt i inne potrzeby szkoły. Wszyscy obywatele miasta w liczbie 315 zobowiązali się uiszczać składki na utrzymanie szkoły w kwocie 550 złp rocznie. 

        W wyniku tej pożytecznej akcji w 1820 roku w woj. lubelskim było ogółem 53 szkoły, z tego 41 w miastach i 12 na wsi. Ten pozytywny trend w rozwoju szkolnic twa elementarnego kończy się w latach 1821-22. Od chodzi z funkcji Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego S.Potocki, a jego miejsce zajmuje S.Grabowski. Następuje okres burzenia podwalin szkolnictwa elementarnego. Dość wspomnieć, że o ile w roku 1819 w Królestwie było ogółem 851 szkół i 21091 uczniów, to w 1822 r. ich liczba spadła do 491 (uczniów 11315).

Ogólna charakterystyka szkoły elementarnej 

        Przepisy władz szkolnych z tamtych lat stwierdzały, że "szczególnym celem Szkół Elementarnych jest rozkrzewienie początkowych mniej lub więcej każdemu potrzebnych wiadomości pomiędzy ludźmi klasy niższej". 

        Szkoły elementarne mieściły się w starych budynkach parterowych. Zwykle posiadały dwa pomieszczenia: salę lekcyjną i mieszkanie dla nauczyciela. Tam gdzie było duże zaangażowanie miejscowych właścicieli ziemskich i społeczeństwa budowano nowe obiekty szkolne. Tak było m.in. w Urzędowie, gdzie w latach 1823-24 wzniesiony został nowy budynek szkolny. Skromne było również wyposażenie szkół elementarnych w sprzęt i pomoce naukowe. Zwykle byty to: tablica szkolna, ławki dla uczniów oraz stół i krzesło dla nauczyciela. Nie we wszystkich szkołach tego typu były szafy na książki oraz dzwonek (wypożyczany był wtedy w miejscowym kościele). W Szkole Elementarnej w Urzędowie w sali lekcyjnej znajdował się także "obraz na płótnie Pana Jezusa" oraz "popielnica cynowa przy drzwiach wejściowych". 

        Szkoły elementarne były prowadzone przez jednego nauczyciela (nie licząc księdza uczącego religii). Dzieliły się na męskie, żeńskie i koedukacyjne. Były to szkoły jednoklasowe. Nauczyciel dzielił uczniów na tzw. od działy. Na przykład w szkole urzędowskiej w 1819 r. występuje 5 oddziałów: początkujący, sylabizujący, poczynających czytać, uczących się na pamięć oraz uczących się "wyższych obiektów" (gramatyka, koniugacja, deklinacja). W późniejszych latach występuje już podział na 3 oddziały: pierwszy początkujący, drugi postępujący i trzeci w "wyższych postępujący wiadomościach". 

        Nauka w szkole elementarnej odbywała się przed południem (w godzinach od 9-tej do 12-tej) i po południu (od 14-tej do 16-tej). Obejmowała następujące przedmioty: religia, nauka moralna, Historia, Święta, arytmetyka, czytanie i pisanie polskie, sylabizowanie, gramatykę polską oraz naukę o miarach i wagach. 

        Uczono także j. łacińskiego, geografii i kaligrafii. W szkole elementarnej uczeń miał uzyskać zasób wiedzy podstawowej "potrzebny do życia". Miał opanować technikę czytania i pisania. Powinien samodzielnie rozwiązywać zadania na czterech podstawowych działaniach arytmetycznych, a także przyswoić sobie wiedzę o kraju i otaczającej przyrodzie. Dużą wagę przykładano do wychowania religijnego. W ciągu tygodnia w godzinach popołudniowych wprowadzano do nauczania tzw. zajęcia rekreacyjne. W dokumentach archiwalnych do tyczących dziejów Szkoły Elementarnej w Urzędowie czytamy, że zajęcia takie odbywały się dwa razy w tygodniu (wtorek i czwartek). Poświęcone były śpiewaniu pieśni religijnych. Ponadto uczniowie obowiązani byli 'bywać na Mszy Rannej w każdą niedzielę i święta", przystępować obowiązkowo 4 razy w roku do spowiedzi (początek roku szkolnego, Boże Narodzenie, Zmartwychwstanie Pańskie i zakończenie roku szkolnego) oraz uczęszczać na nabożeństwa popołudniowe (nieszpory). W szkole lekcje zaczynały się i kończyły modlitwą. 

        W omawianym okresie w nauczaniu stosowano metodę zwyczajną i Bell-Lancastras. Tę ostatnią upowszechniano w szkołach lubelskich w latach 1817-1820 (stosowano ją częściowo). Dzielono wówczas uczniów na 8 grup stanowiących klasy. Podstawą tego sposobu nauczania było przekazywanie wiadomości uczniom przez nauczyciela za pośrednictwem tzw. monitorów jego zastępców (starsi uczniowie). Słuchacze uczyli się, wykonując polecenia monitora na tempa (w czasie pisania siedzieli w ławkach, podczas czytania stali w grupach). System ten zwany był również metodą "wzajemnego nauczania". Upowszechnił ją profesor lubelskiej szkoły wojewódzkiej Jan Kanty Krzyżanowski. W nauczaniu brak było pomocy naukowych. Uczniowie mieli tylko tabliczki do zgłoskowania. Nie było podręczników. Biblioteki szkolne były dopiero we wstępnej fazie rozwoju (Szkoła Elementarna w Urzędowie miała początkowo 7 egzemplarzy książek). W powszechnym użyciu był wówczas podręcznik Konstantego Wolskiego pt. "Nauka początkowego czytania, pisania i rachunków" wydany w 1811 r. Popularne też były "Powiastki moralne dla dzieci" Hoffmanowej oraz Katechizm Misjonarski ". Nauczyciel urzędowski w 1818 r. posiadał: "Przepisy dla nauczycieli Szkoły Elementarnej", "Naukę obyczajową" oraz "Instrukcję dla Dozoru Szkół Obwodu Zamojskiego,.. 

        W szkołach elementarnych rok szkolny dzielił się na 2 półrocza. Pierwsze liczyło się od rozpoczęcia nauki we wrześniu i trwało do końca stycznia roku następne go. Drugie - od zakończenia trzydniowej przerwy po pierwszym półroczu do około 20 lipca (w tym dniu za kończył się rok szkolny 1819/1820 w Urzędowie). Po każdym półroczu (potem tylko na zakończenie roku szkolnego) odbywał się egzamin końcowy tzw. "Popis publiczny". Miał uroczystą oprawę. Uczestniczyli w nim zaproszeni goście. Zwykle był to opiekun szkoły, bur mistrz miasta i przedstawiciele miejscowego dozoru szkolnego. Zebrane dzieci indywidualnie i zbiorowo (deklamacje) prezentowały nabyte wiadomości w ciągu roku szkolnego. Gościom pokazywano również prace pisemne młodzieży (kaligraficzne i rachunkowe). Zamykano rok szkolny uroczystym nabożeństwem w miejscowym kościele. Wyróżniający się w nauce uczniowie otrzymywali nagrody książkowe oraz specjalne pochwały. 

        W szkole elementarnej podstawą przejścia do następnej klasy były: regularne uczęszczanie do szkoły, pilność w nauce oraz dobre zachowanie. Te trzy elementy byty głównymi wyznacznikami postępów ucznia. Szczególnie ważny był pierwszy. W tamtych czasach nie było obowiązku szkolnego. Zapisy do szkoły odbywały się cały rok. W każdym miesiącu była inna liczba dzieci w szkole. Zwłaszcza w miesiącach wiosenno-letnich (od kwietnia do września) rodzice zmuszali dzieci do "pasienia bydła" i robót polowych w swoich gospodarstwach. W związku z tym gwałtownie spadała frekwencja w szkole. Uczniowie opuszczali zajęcia, a w konsekwencji przestawali uczęszczać do szkoły. 

        W omawianym okresie w szkołach elementarnych dokonywano oceny uczniów w trzech kategoriach: pilność, zdolność i postępek. Nauczyciel prowadził arkusz z nazwiskami uczniów (oddzielnie chłopcy i dziewczę ta). Przy każdym nazwisku wpisywał oceny z wyżej wymienionych kategorii. Pilność oceniana była jako dobra, mierna, słaba, niedbała i żadna. Zdolność mogła być: dobra lub nieudolna. Postępek natomiast oceniano w skali: celujący, chwalebny, dobry, tniemy, słaby, swawolny i tępy. 

        Po każdym miesiącu nauki nauczyciel zobowiązany był do składania pisemnego raportu o stanie szkoły (w późniejszych latach tylko raz na zakończenie roku szkolnego). W raporcie tym należało podać m.in. stan budynku szkolnego, ilość dzieci i ich wyniki nauczania oraz sprawy, które będą realizowane w szkole (np. remonty). Sporządzony w ten sposób raport wysyłany był następnie do Szkoły Obwodowej w Opolu Lubelskim (szkole tej podlegały wszystkie szkoły elementarne ówczesne go okręgu Janowskiego). Dozór Szkolny w Urzędowie i opiekun przesyłali także raporty do komisarza powiatu Janowskiego Wolanowskiego. 

        W latach 182 1865 szkolnictwo elementarne przeszło dalsze etapy rozwoju. Na tej drodze napotkano też wiele przeszkód i trudności. Ale to oddzielna historia.