Postacie historyczne w dokumencie lokacyjnym miasta Kraśnika z 26 lipca 1377 roku


Ludwik Węgierski król Polski 1370-1382	Jadwiga córka Ludwika Węgierskiego królowa Polski 1382-1386

26 lipca 1377 roku król Ludwik Węgierski wydał przywilej lokacyjny dla miasta Kraśnika. Dokument nadany został Dymitrowi i Iwanowi - braciom Gotajskim, dziedzicom Klecia. Otrzymali oni z rąk tego króla zamek Goraj (Ładu), miasto Kraśnik, a także 10 wsi (Łada, Radzięcin, Chrzanów, Dzwola, Kocudza, Biała, Branew (Branwica), Zdziłowice, Stróża, Wyżnica) oraz połowę wsi Rzeczycy.

Akt lokacyjny wydany został w „obozie pod zamkiem bełzskim" w obecności Władysława księcia opolskiego, wieluńskiego i Rusi oraz panów: Jana kasztelana z Ożarowa, Ottona wojewody sandomierskiego, Przedbora marszałka Królestwa Polskiego, sędziego Pełki i Jana kasztelana sandomierskiego.

O ile treść powyższego dokumentu jest na ogół znana, o tyle w mniejszym stopniu występuje znajomość okoliczności historycznych towarzyszących wydaniu tego aktu, jak również osób w nim występujących. Celem zatem niniejszego artykułu jest przybliżenie czytelnikowi, przynajmniej w ogólnych zarysach, wydarzeń i postaci historycznych wymienionych w tym dokumencie.

1.Dlaczego dokument lokacyjny dla miasta Kraśnika nadany został Gorajskim pod Bełzem?

W roku 1377 opuściła Polskę sprawująca regencję królowa Elżbieta Łokietkówna - matka Ludwika Węgierskiego. W kilka miesięcy po jej odjeździe - w tym samym roku - Ludwik przedsiębrał wyprawę zbrojną na Litwę.

Miał to być odwet za najazd na Małopolskę dokonany wcześniej przez Litwinów. Przez wzniesienia sanockie podążył Ludwik na Ruś Czerwoną. Stąd wspólnie z jej dotychczasowym władcą księciem Władysławem Opolczykiem mini uderzyć na pobliskie grody litewskie. Głównym celem ataku były miasta Chełm i Bełz.'

Grody te posiadał z woli króla polskiego Kazimierza Wielkiego książę litewski (bełsko-chełmski) bratanek księcia Witolda - Jerzy Narymuntowicz. Składał z nich corocznie hołd królowi polskiemu. Za panowania Ludwika obowiązku tego nie chciał spełnić. To było bezpośrednią przyczyną wyprawy zbrojnej Ludwika Węgierskiego w 1377 roku.

Do akcji ruszyli Węgrzy i Polacy. Ci ostatni to Małopolanie (Sandomierzanie i Krakowianie). Wśród nich Toporczykowie, którzy wystawili 7 chorągwi reprezentujących 7 rodzin tego możnego rodu. Pierwszą prowadził Otton z Pilczy - Pilecki (wojewoda kaliski i sandomierski), a trzecią protoplasta rodu Tęczyńskich Jaśko z Tęczyna'.

Wsparł finansowo wyprawę 1377 roku arcybiskup gnieźnieński Janusz zwany Suchywilk w kwocie 200 kop groszy. Król Ludwik z wojskiem węgierskim otoczył Bełz. Polacy oblegli Chełm. Obydwa miasta posiadały zamki dobrze ufortyfikowane (usługa K.Wielkiego). Węgrzy szybko zdobyli miasto Bełz. Król Ludwik stanął obozem na tym terenie. Pomimo tego, że Chełm mógł się nadal bronić, Jerzy Narymuntowicz wszczął układy pokojowe z królem polskim. Pośredniczył w nich książę litewski Kiejstut z Trok (ówczesna stolica Litwy).

Ówczesny kronikarz (nazwisko nie znane) tak pisze na temat prze- biegu kampanii 1377 roku: .,Król z Węgrami opasał wojskiem Bełz. Krakowianie zaś, Sędomierczycy-i Sieradzanie oblegli podobnież Chełm, który zdobywszy i nająwszy udali się do króla jegomości pad Bełzem. Oblężony tam nieprzyjaciel pomimo niepodobnej prawie do zdobycia warowności zamku bełskiego. stracił nadzieję utrzymania się Wszczęły się tedy układy za pośrednictwem księcia litewskiego Kiejstuta z Trok. Książę bełski Jerzy zdał się na łaskę królewską, zwracając mu księstwo bełskie. Za co z faski królewskiej otrzymał inny zamek i sto grzywien dochodu z żupy bocheńskiej"." Właśnie stojąc obozem pod Bełzem, król Ludwik Węgierski wydaje 26 lipca 1377 roku przywilej lokacyjny dla miasta Kraśnika.


Pieczęć Władysława Opolczyka według przerysu z XIX w.	Pieczęć majestatyczna Ludwika Węgierskiego

Autor dokumentu - król Ludwik Węgierski Pochodził z rodziny Andegawenów (Anjou=czyt.Anżu) z Francji (Andegawenia prowincja francuska w dorzeczu rzeki Loary). W okresie od XII do XIV wieku dynastia ta rządziła w Anglii (Plantageneci), w Neapolu i Sycylii, na Węgrzech i w Polsce.

Do naszego kraju przybyła z Węgier. Mianowicie pierwszy władca węgierski z tej dynastii Karol Robert Andegaweński (1308-1342) pojął w 1320 r. za żonę Elżbietę Łokietkównę (1305-1380), córkę króla polskiego Władysława Łokietka (była jego trzecią żoną). Z tego związku urodził się w 1326 roku syn Ludwik I Wielki władca Węgier (1342-1382), od 1370 również król Polski. Miał więc polskie pochodzenie.

Element polski u Ludwika zaznaczył się także w jego późniejszym jak to było wówczas w zwyczaju polski dwór kobiecy (fraucymer). Znajdowała się w nim m.in. córka Kazimierza księcia na Gniewkowie' Elżbieta Gniewkowska. Na dworze węgierskim opiekował się nią - specjalnie przysłany w tym celu - Ścibor syn wojewody poznańskiego. Wychowana w wierze rzymsko-katolickiej, wydana została za mąż przez Elżbietę Łokietkównę za księcia (ban) podległej wówczas Węgrom - Bośni Stefana Kotromanicza (1322-1353). Z tego związku urodziła się córka także Elżbieta. Mato jest znany dzisiaj fakt, że we Wschodniej Bośni z inspiracji księżnej gniewkowskiej Elżbiety ugruntowany został katoli- cyzm w obrządku rzymskim (sprowadziła do Bośni zakon franciszkański). Wspomniana wyżej córka Elżbiety Gniewkowskiej - Elżbieta zwana Bośniaczką (13401387) została sprowadzona na dwór węgierski. Wyszła za mąż właśnie za Ludwika Węgierskiego. Z tego małżeństwa Ludwik miał 3 córki: Katarzynę (1370-1378), Marię (13711395) - żonę Zygmunta Luksemburczyka króla Czech, Węgier i cesarza niemieckiego (syn cesarza Karola IV) i Jadwigę (ur. 1374) królową polską - żonę Jagiełły. Ludwik Węgierski w okresie swego panowania w Polsce (13701382) w naszym kraju prawie nie przebywał. Traktował go jako bogaty spichlerz zbożowy. Regentką na czas nieobecności w Polsce ustanowił swoją matkę, wspomnianą wyżej Elżbietę Łokietkównę siostrę K. Wielkiego.

W dokumencie nadającym prawa miejskie Kraśnikowi z roku 1377 Ludwik Węgierski wymienia swoje tytuły: „król Węgier, Polski, Dalmacji, Kroacji, Banii, Serbii, Galicji i Lodomerii, Bułgarii, Kumanii". Wynika z nich, że był on potężnym władcą. Rządził ogromnym terytorium. Wyjaśnijmy bliżej tę kwestię. Pierwsze dwa tytuły „król Węgier i Polski" oznaczały, że Ludwik panujący na Węgrzech, po śmierci K.Wielkiego w 1370, objął także tron polski (linia personalna). Mianowicie zgodnie z układem zawartym w Wyszehradzie w 1339 r. pomiędzy Kazimierzem Wielkim a władcą Węgier Karolem Robertem po śmierci króla polskiego tron w Polsce miał objąć Ludwik Węgierski.

Dalsze tytuły króla węgierskiego wymienione we wspomnianym dokumencie lokacji miasta Kraśnika wiązały się z ekspansywną polityką zagraniczną Ludwika. W okresie swego panowania władca Węgier prowadził liczne wojny: z Królestwem Neapolu, Wenecją i Litwą. Podbił wymienioną w dokumencie Dalmację oraz narzucił swoje zwierzchnictwo częściowo: Bośni (Bania), Serbii wraz z miastem Belgrad, a także Bułgarii (okręg Widyń). Panowanie węgierskie rozciągało się również na dzisiejszą Chorwację (Kroacja).

Prowincja Galicja i Lodomeria to Ruś Czerwona (Grody Czerwieńskie) obejmująca południowo-wschodnią część Polski (ziemie: lwowska, przemyska, sanocka, chełmska i bełska). W okresie panowania Ludwika Węgierskiego nadano Rusi jej późniejszą nazwę: „Galicja i Lodomeria". Nazwa wywodzi się od dwóch głównych miast: Halicza (łac. Galiciae) i Włodzimierza (łac. Lodomeriae). Miasta te byty stolicą istniejącego w tym czasie księstwa halicko-włodzimierskiego (rex Galiciae et Lodomeriae).

Ludwik Węgierski tytułował się również królem „Kumanii". Tytuł ten oznaczał zwierzchnictwo Węgier nad ludem koczowniczym Połowców (Kumani odłam Kipczaków). Kumani mieszkali w stepach nad M.Czarnym w dolnym biegu rzek Donu, Dniepru, Dniestru. Podbici w XIII wieku przez Mongołów weszli w skład państwa tatarskiego Złotej Ordy.

W XIV wieku za panowania Ludwika Węgierskiego osiedlili się Kumani także na Węgrzech oraz w tej części Mołdawii i Wołoszczyzny, która podlegała zwierzchnictwu tego władcy (ulegli potem asymilacji).

Tak więc w chwili nadania Kraśnikowi prawa magdeburskiego w 1377 roku, a następnie przy końcu panowania Ludwika (1382) Węgry były jedną z większych potęg terytorialnych w Europie.

W skład państwa węgierskiego wchodziły wówczas: Słowacja, Węgry, Polska, Ruś Czerwona, Chorwacja, Bośnia, Dalmacja, część Serbii, Bułgarii, Mołdawii i Wołoszczyzny. Na zachód granica państwa węgierskiego przebiegała w pobliżu Wiednia, na północ sięgała niemal Bałtyku, a na południu dotykała Italii.

Niewiele wiemy o wczesnej młodości księcia Władysława Opolczyka. Urodził się w 1327 roku. Był księciem opolskim (od 1356 r.). Obejmowało ono niewielkie terytorium nad rzeką Odrą (główne miasta Opole, Brzeg). Jego małżonką była słynąca wówczas z urody Eufemia (Ofka vel Zofia)°. Z małżeństwa tego miał jedną córkę Jadwigę Opolczankę, która wyszła za mąż za brata W.Jagiełły księcia Aleksandra Wilgunda (Wigum). Władysław Opolczyk byt postacią kontrowersyjną. W ciągu swego życia często zmieniał orientacje polityczne. W zależności od sytuacji, dzisiejszego sojusznika traktował w dniu jutrzejszym jako przeciwnika.

Od wczesnych lat swej młodości znajdował się zawsze blisko dworu panującego. Byt obecny na słynnej uczcie u Wierzynka w Krakowie zorganizowanej w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego. Jednakże sława jego niepomiernie wzrosła za panowania Ludwika Węgierskiego. Stał się niemal jego prawą ręką. Przez ówczesnych zwany był „dyplomatą XIV wieku". Brał udział w szeregu misjach dyplomatycznych. W jednym z listów Ludwik Węgierski tytułuje go: „nasz rzeczywisty i prawny prokurator, aktor, faktor, negocjator, poseł i umyślnie wysadzony ku temu syndyk".

Za tego też władcy ugruntowała się ostatecznie jego pozycja ekonomiczna i polityczna. Obok księstwa śląskiego z siedzibą w Opolu miał także Opolczyk ziemię wieluńską z miastami Olsztyn (wieluński), Krzepice i Bobolice k/Krakowa, a także Brzeźnicę w ziemi sieradzkiej. Otrzymał również od Ludwika ziemię gniewkowską (Gniewków, Inowłodz, Bydgoszcz i Szarlej), a potem ziemię dobrzyńską i kujawską. Zostaje wielkorządcą Rusi Czerwonej w latach 1372-78, a następnie krótko w okresie 1386-87. Stąd współcześni nadali mu przydomek „Ruski". Nosił teraz tytuł „książę opolski, wieluński, dobrzyński, kujawski i Rusi". Sprawował także najwyższe godności na Węgrzech. Od 1356 roku nosal tytuł palatyna (wojewoda Węgier). W tym charakterze w Polsce, na Węgrzech i u Krzyżaków zwano go „Naderspan" - wielki pan, wielki hrabia węgierski (Magnus Comes).

Szczytem pozycji politycznej Opolczyka było ustanowienie jego osoby w 1377 roku namiestnikiem Polski (niejako zastępcą nieobecnego w Polsce Ludwika Węgierskiego).

Władysław Opolczyk zasłużył się dla kościoła katolickiego w Polsce. W okresie sprawowania władzy na Rusi Czerwonej umocnił wiarę rzymskokatolicką na tym terenie. Wspólnie z Ludwikiem Węgierskim ustanawiają arcybiskupstwo w Haliczu. Powstają parafie katolickie w Przemyśla, Chełmie i Włodzimierzu.

Z jego nazwiskiem łączy się powstanie Sanktuarium M. B. Jasnogórskiej w Częstochowie. Mianowicie Opolczyk przywozi z miasta Bełz starożytny obraz Bogarodzicy na drzewie w stylu bizantyjskim pochodzący pierwotnie z Grecji malowany, jak głosi legenda, przez Ewangelistę Św. Łukasza. Przywieziony obraz Madonny umieszcza w kościółku w Starej Częstochowie. Sprowadza zakon Paulinów. W dniu 9 września 1382 wystawia dokument, w którym uposażył ten zakon, oddając mu szereg ówczesnych wsi, m.in. Starą Częstochowę i Kawodrze. Umieszczony w Częstochowie obraz Matki Boskiej zasłynął niebawem cudami i stał się potem miejscem pielgrzymek Polaków. . Wystawiony potem klasztor na Jasnej Górze jest do dziś ośrodkiem szczególnego kultu religijnego narodu polskiego. Trudny ~ charakter księcia Władysława Opolczyka uwidocznił PieczęC Władysława Opolczyka według przerysu. ,XIX ut się ze szczególną wyrazistością przy końcu jego życia.

W 1385 roku jest gorącym zwolennikiem połączenia się węziem małżeńskim księcia Wilhelma Habsburga (1370-1406), syna Leopolda II Austriackiego z księżniczką Jadwigą przybytą do Krakowa. Ale gdy możnowładcy Małopolski ostro występują przeciw Wilhelmowi i są gorącymi zwolennikami jadącego również do Krakowa księcia litewskiego W. Jagiełły, Opolczyk staje po ich stronie. W dniu 18 lutego 1385 r. odbyt się ślub Jagiełły z Jadwigą, a 4 marca uroczysta koronacja.

Ten gest przywiązania Opolczyka do Jagiełty nie trwał długo. Oto w 1389 roku , wykorzystując nieobecność króla w Krakowie, jego zwolennicy (Opolczyka) dokonują ataku na zamek wawelski w celu jego opanowania. Na szczęście akcja ta nie udała się. Jagiełło przebacza niesfornemu księciu ten występek.

Po śmierci swego zięcia Aleksandra Wilgunda (Wigum) w 1392 roku Opolczyk paktuje z Krzyżakami. Zawiera mianowicie układ z wielkim mistrzem Konradem Wallenrodem i za kwotę 50 tysięcy złotych węgierskich-przekazuje mu w zastaw ziemię dobrzyńską (ziemię tę wcześniej przeznaczy) córce jako wiano).

W tym samym roku zawiera kolejny układ z Krzyżakami dotyczący rozbioru Polski. Byt to, jak pisze historyk K.Szajnocha, przygotowany pierwszy rozbiór naszego kraju. W ogłoszonym przez Johannesa Voigta (historyk niemiecki) tekście tego dokumentu czytamy m.in.: „aby to co po tej stronie Kalisza leży, aby to wszystko wraz z ~ Mazowszem należało do Prus (czyi. Krzyżaków p:m.), a co po tamtej stronie Kalisza jako też Kraków, Sędomierz, Łęczyca, Ruś z krajem przyległym aby należało do Węgier. Co zaś leży za Wartą wraz z krajem po tej stronie leżącym to miałoby należeć do Marchii (Brandenburgia p.m.) i do pana naszego króla rzymskiego (cesarza niemieckiego)"".

Nie wytrzyma) Jagiełło! W 1391 roku wszczął wojnę przeciwko Opolczykowi. W 1393 roku opanował Wieluń i Ostrów. W 1396 r. ruszył w dzielnicę opolską. Zajął: Opole, Bytom, Strzelce i Domanice. Wkrótce jednak znów pojednał się z Opolczykiem. Sprawę załatwiła ostatecznie śmierć Władysława Opolczyka, która nastąpiła w 1401 roku.

Z podatków uchwalonych przez szlachtę w 1404 r. w Nowym Korczynie (12 groszy z tanu) Jagiełło odkupił Dobrzyń i Złotoryję (kujawską) z rąk Krzyżaków.

Wśród Toporczyków na pierwsze miejsce wysunął się dom Paletkach. Przewodził im Otton (Otto) z Pilczy'. - Pilecki herbu Topór wojewoda i starosta sandomierski. Był jednym z najbogatszych ]możnowładców Małopolski. Miał siedzibę w Łańcucie, gdzie utrzymywał wspaniały dwór. Właściciel ogromnych dóbr ziemskich (m.in. klucze pilecki i łańcucki), dziesiątków wsi i miasteczek. Jego żoną była Jadwiga z Melsztyńskich wojewodzina sandomierska. Z tego małżeństwa urodziła się ok. 137? r. jedyna córka Elżbieta.

Nie jest w pełni znany życiorys Ottona z Pilczy. Wiemy jednakże, że należał on do ścisłego grona możnowładców otaczających króla Kazimierza Wielkiego. Z tego okresu kroniki odnotowały niezbyt pochlebny fakt z życiorysu Ottona. Oto w tym czasie Otton wspólnie z królem K.Wielkim wybierają daninę i egzekwują robociznę z chłopów znajdujących się w dobrach biskupa krakowskiego Bodzanty. Ściągnęli za to na siebie klątwę biskupa. Decyzję w tej sprawie dostarczył do K.Wielkiego • wikary katedry krakowskiej - kanonik Baryczka Marcin. Został za to na polecenie króla i Ottona utopiony w nurtach Wisty.

Za panowania Ludwika Węgierskiego Otton należy do jego najbliższych stronników. W czasie wyprawy 1377 roku na Ruś Czerwoną prowadzi pierwszą z siedmiu chorągwi rodu Toporczyków. Sprawująca wówczas w Polsce regencję Elżbieta Łokietkówna wysyła Ottona do Wielkopolski, gdzie miał objąć urząd generalnego starosty (wielkorządcy) tej znaczącej dzielnicy. Nie został jednakże zaakceptowany przez tamtejszą szlachtę. Na to stanowisko wybrany został wojewoda kaliski i starosta generalny krakowski - Sędziwoj z Szubina, również zwolennik Ludwika Węgierskiego.

Ten nieprzyjazny gest szlachty wielkopolskiej powetował sobie Otton w czasie przybycia do Polski WJagiełly. Mianowicie jego żona, wspomniana wyżej Jadwiga z Melsztyna, została przybraną chrzestną króla w dniu jego chrztu, który odbył się 15 lutego 1386 roku. Z jednej strony wiele kłopotów, a z drugiej stawę przysporzyła Ottonowi jego jedyna córka Elżbieta.

Cały ród Toporczyków zaciągnął wokół jej osoby swego rodzaju straż, by dobrze wyszła za mąż, gdy dorośnie. Chodziło bowiem o to, że niezwykle bogata i posażna panna - a taką właśnie była Elżbieta Pilecka mogła wyjść tylko za człowieka wielkiego rodu i majętnego.

Jednakże mimo ochrony została porwana przez rycerza z Moraw nazwiskiem Wisław. Wzięli ślub. W niedługim czasie odbił ją kolejny rycerz z Moraw nazwiskiem Jańczyk Hiczyński. Zabił on swego konkurenta Wisława. Potem wyszła znów za kasztelana nakielskiego Wincentego z Granowa herbu Leliwa. Wreszcie sam król polski Władysław Jagiełło pojął ją za żonę. Była jego trzecią żoną (miał cztery)" jako Elżbieta z Pileckich Granowska. Zmarła w 1420 roku.

W ten sposób ród Pileckich stanął u szczytu sławy i potęgi. Miał teraz - za panowania WJagieity wpływ na sprawy dotyczące całego kraju.

Otton wówczas już nie żył. Zmarł między 1381 a 1382 rokiem. Do końca życia pełnił urząd wojewody sandomierskiego. Po jego śmierci województwo to przeszło w ręce Leliwity Jaśka z Tarnowa (dom Tarnowskich często zwany Melsztyńscy).

Występujący w dokumencie z 26 lipca 1377 roku Jan kasztelan sandomierski to prawdopodobnie Jaśko (Jan) Tarnowski z Tarnowa herbu Leliwa (półksiężyc z gwiazdą). Zapoczątkował ten ród Spicymir (1287 lub 1305 do 1355), który miał przybyć do Polski z dalekiej Nadrenii. Za panowania Łokietka - i za jego przyzwoleniem - Spicymir zakłada w 1330 miasto Tarnów. Jego następcą jest właśnie wspomniany Jaśko kasztelan krakowski z lat 13681381 i sandomierski.

Ród Tarnowskich doszedł do znaczenia za następców Łokietka, tj. Kazimiezra Wielkiego i Ludwika Węgierskiego. W okresie panowania K.Wielkiego ród ten miał zamek Melsztyn oraz duże połacie ziemi w dorzeczu Dunajca. W 1350 roku Tarnowscy (Melsztyńscy) otrzymują prawo eksploatacji „wynalezionych kruszców" w ziemi krakowskiej.

Późniejsi protoplaści rodu: Spytek i Rafał (synowie Spytka zwanego Jaśkiem z Melsztyna) rozkrzewili ród na 2 gałęzie: Spytek osiadł na Melsztynie (Melsztyńscy), Rafał na Tarnowie (Tarnowscy). Wymieniany w dokumencie 26 lipca 1377 roku Pełka w okresie panowania królowej Jadwigi był sędzią sandomierskim (podsądek Prandota). Nie są natomiast bliżej znane postacie Przedbora i Jana kasztelana z Ożarowa.