Dobrze
jest, gdy zna się historię swojej rodzinnej miejscowości lub miasta, w którym
przyszło nam żyć. W ostatnich latach wśród mieszkańców Kraśnika wiedza
o jego przeszłości stała się bardziej powszechna. Przeciętny mieszkaniec
wie, że pierwszym właścicielem miasta był Dymitr Gorajski, potrafi także
wymienić kilka innych rodów (Tęczyńscy, Zamojscy), które były
dziedzicami Kraśnika. Większą wiedzą na ten temat dysponuje młodzież, głównie
za sprawą konkursów organizowanych z okazji Dni Kraśnika. Jednak nawet tym,
którzy profesjonalnie zajmują się historią, poznanie zawiłych losów włości
kraśnickiej nastręcza pewne trudności.
Celem
niniejszego tekstu jest przedstawienie informacji o tym, w jakich sytuacjach Kraśnik
przechodził na własność kolejnych rodów możnowładczych. Ilustruje to
tablica genealogiczna zamieszczona na stronie 23 (w zakresie poszczególnych
rodów - oczywiście niepełna), na której linia przerywana wskazuje zmianę
dziedziców Kraśnika. Niezbędne objaśnienia znajdą Czytelnicy poniżej.
1.
Iwan herbu Korczak.
Był
dziadem Dymitra Gorajskiego. Gniazdem rodzinnym Korczaków byty Stojanice (lub
Stojańce) na Rusi, w ziemi przemyskiej. Do Polski wraz z braćmi przybył w
1353 r. ojciec Dymitra - Piotr. Od króla Kazimierza Wielkiego otrzymali
Korczakowie klucz majątkowy w kasztelanii bieckiej z ośrodkiem w Kleciu k. Jasła.
Piotr
Korczak zostawszy wojewodą żydaczowskim powrócił na Ruś, a Klecie z
siedmioma wsiami przekazał synom Dymitrowa i Iwanowi.
2.
Dymitr Gorajski, syn Piotra Korczaka. Po przybyciu do Polski został przez ojca
umieszczony na dworze królewskim z myślą o karierze politycznej i rzeczywiście
osiągnął bardzo wysoką pozycję. Służył trzem dynastiom: Piastom -
Kazimierzowi Wielkiemu, Andegawenom - Ludwikowi i Jadwidze, Gedyminiwiczowi
- Wkadysławowi Jagielle.
Dymitr
stal się właścicielem jednego z największych w Polsce latyfundium możnowładczego.
26
lipca 1377 roku w obozie wojskowym pod Bekzem, król Ludwik Węgierski wydak
dokument (por. Regionalista nr 7) nadający braciom Dymitrowi i Iwanowi z
Klecia gród Goraj i będący wlasnością królewską Kraśnik wraz z wsiami:
Stróżą, Wyżnicą i Rzeczycą. W dokumencie tym Kraśnik został określony
jako "civitas" - miasto, co wskazuje, że do tego czasu Kraśnik już
był miastem, ale najwyżej na prawie polskim. Król jednocześnie zezwalał
Dymitrowi i Iwanowi na lokację Kraśnika na prawie niemieckim. Nie oznaczało
to jednak, że właśnie wówczas doszło do tej lokacji. Akt lokacyjny spisywany
byłmiędzy wlaścicielem a zasadźcą i określał konkretne prawa i zobowiązania
stron. Zostal więc pewnie wystawiony w czasie późniejszym.
Wspólnotę
majątkową braci Dymitra i Iwana rozdzielił Wladyslaw Jagielło w 1388 r. i
potwierdzil dokumentem królewskim z 28 maja 1389 r. w Lublinie. Dymitr
otrzymal Goraj, Szczebrzeszyn i Kraśnik wraz z kluczami maj ątkowymi, a Iwan
Klecie. Całością spłaty długu, jaki ciążył na majątku Korczaków
został obarczony Dymitr.
Dymitr
Korczak ożenił się późno - ok. 1390 r. z Beatą z Bożegodaru i ta
miejscowość stała się nową rezydencją rodziny. Tam zmarl 20 lutego 1400
r., a pochowany został w klasztorze franciszkańskim w Zawichoście. Przed śmiercią
ofiarował kościołowi parafialnemu w Kraśniku wieś Rzeczycę.
3.
Beata z Bożegodaru, córka wojewody krakowskiego z czasów Kazimierza Wielkiego
- Mścigniewa Awdańca.
Odziedziczyła
po ojcu Bożydar polożony w ziemi sandomierskiej. Ten klucz majątkowy wniosła
w posagu po małżeństwie z Dymitrem (1390 r.). Zabezpieczeniem posagu Beaty
byto przelanie na nią przez Dymitra praw wlasności do klucza kraśnickiego.
Można
wysunąć hipotezę, że po śmierci Dymitra (po 1400 r.) Beata i jej trzy córki
utworzyły w Kraśniku własne centrum miejskie, które stalo się rezydencją
wlaścicieli. Prawdopodobnie w tym też czasie (1400-1405) nastąpiła lokacja
miasta na prawie niemieckim, co znaczyloby, że było to dziełem
4.
Anna Gorajska, córka Dymitra i Beaty z Bożegodaru.
Po
śmierci Dymitra odbyły się trzy rodzinne podziały majątkowe: w 1400 r.,
1401 r. i 1405 r. W pierwszych dwóch podziałach nie wymienia się Kraśnika. W
ugodzie rodzinnej z 1405 r. (drugą stroną tej ugody byli bratankowie Dymitra)
córki Beaty i Dymitra otrzymały m.in. dobra w Batorzu i klucz kraśnicki
obejmujący Kraśnik, Wyżnicę, Wyżniankę, Wolę Piaseczną i Stróżę.
Ostatecznie
klucz kraśnicki przypadł Annie, która w 1405 r. poślubiła podstolego
krakowskiego, Andrzeja Tęczyńskiego, syna Jana, kasztelana krakowskiego i
Katarzyny z Chorzelowa. Włość kraśnicka, jako wiano wniesione przez Annę,
weszła w sklad majątku Tęczyńskich.
Andrzej
Tęczyński (od 1412 r. kasztelan wojnicki) uczestnik bitwy pod Grunwaldem, zmarł
w 1414 r. Po jego śmierci Anna Gorajska wychowywala swoje dzieci w zamku w
Kraśniku.
5.
Andrzej Tęczyński (Kraśnicki, Rabsztyński).
Odziedziczył
po matce Annie z Goraja dobra macierzyste z Kraśnikiem oraz okolicznymi wsiami:
Rzeczycą, Suchynią, Stróżą, Wyżnicą i Wyżnianką (starszy brat, Jan Tęczyński,
otrzymał dobra ojcowskie w rejonie Krakowa, dochodząc do wysokich godności
państwowych). Odtąd nazywano go Kraśnickim.
Po
małżeństwie z Jadwigą z Melsztyna otrzymał Andrzej jako wiano Książ
Wielki i starostwo rabsztyńskie. W związku z tym nazywano go Rabsztyńskim
albo Melsztyńskim - od nazwy dóbr rodowych żony.
Nie
piastował żadnych urzędów państwowych. Miał burzliwe usposobienie - zginął
16 lipca 1461 r. w Krakowie w bójce z mieszczanami, którą sam wywołał.
Pochowany został w Książu Wielkim.
6.
Jan Tęczyński (Rabsztyński), syn Andrzeja Tęczyńskiego (Rabsztyńskiego).
Starosta
sandomierski i w latach 1485-1490 kasztelan wiślicki. Żona Barbara z Woli
Konińskiej (Końskowola k. Puław) wniosła w posagu Wolę Konińską z
kilkoma wsiami. Jako jedyny syn Andrzeja został Jan Rabsztyński dziedzicem dóbr
kraśnickich. Ustanowil Kraśnik siedzibą rodu, którą urządził, upiększył
i uczynił ośrodkiem życia kulturalnego. Zakonowi kanoników regularnych w Kraśniku
darowal czterołanowy folwark Bielmy (Pasieka).
Zmarł
na przełomie 1498/99 r. i prawdopodobnie pochowany został w Kraśniku. Po
Janie Rabsztyńskim dziedzicami Kraśnika zostali Andrzej - kanonik
krakowski
wraz ze swoim bratem Janem - marszalkiem nadwornym koronnym. Na nich zakończyła
się w Kraśniku ta linia Tęczyńskich.
7.
Zofia Słaboszowa i Anna Morska. Odziedziczyly po swoim ojcu Janie Rabsztyńskim,
marszałku nadwornym połowę dóbr linii Rabsztyńskich. Drugą połowę dóbr
(w tym dobra kraśnickie) odziedziczyły one po śmierci babki, Barbary z Woli
Konińskiej i stryja Andrzeja - kanonika krakowskiego. Zostały więc wlaścicielkami
wszystkich dóbr Rabsztyńskich.
W
1510 r. Zofia Słaboszowa sprzedała za 6000 zł swoją polowę dóbr braciom Tęczyńskim
z linii krakowskiej (wnukom Jana, kasztelana krakowskiego), tj. Janowi
(Gabrielowi), Stanisławowi i Andrzejowi oraz ich matce - Annie z Woli Konińskiej.
W tym też roku, ci sami Tęczyńscy odkupili za 4000 zł od obu sióstr Batorz,
Stawce, Studziarski i Krzową Wolę.
Drugą
polowę Kraśnika Anna Morska darowała swoim synom z pierwszego małżeństwa:
Piotrowi, Andrzejowi i Stanisławowi Wodom, zwanym także Olsztyńskimi.
8.
Jan Gabriel, syn Gabriela Tęczyńskiego i Anny z Woli Konińskiej.
Wojewoda
sandomierski. W 1510 r. wraz z braćmi Stanisławem i Andrzejem odkupił od
Zofii Słaboszowej połowę dóbr kraśnickich,, a w kilka lat później drugą
połowę miasta Kraśnika od braci Wodów.
Zostając
w końcu dziedzicem calego Kraśnika, ustanowił tutaj siedzibę swojej linii. W
1541 r. przyłączył do Kraśnika przyległą wieś Wolę Piasecką (Piaski).
Jan
Gabriel wychowywał się na dworze w Królewcu; uważany był za najbliższego
powiernika królowej Bony; w 1527 r. cesarz Karol V przyznał mu tytul
hrabiego cesarstwa rzymskiego.
Kolejnym
dziedzicem Kraśnika był Stanisław Gabriel syn Jana i jego pierwszej żony
Dobrochny Sapieżanki. Był mądrym i zaradnym gospodarzem.
Zarówno
Jan Gabriel, jak i jego syn Stanisław Gabriel pochowani zostali w rodzinnym
grobowcu Tęczyńskich w podziemiach kościoła parafialnego w Kraśniku.
9.
Jan Baptysta Tęczyński, syn St. Gabriela. Wyjechał w 1556 r. z Kraśnika do
Paryża na cztery lata, wysłany przez ojca w celu pobierania nauk. Podróżował
po Europie: turystycznie - do Hiszpanii, a jako dyplomata wysłany przez króla
Zygmunta Augusta - do Szwecji oraz Finlandii.
W
1561 r. otrzymał urzędy starosty urzędowskiego i lubelskiego, a w 1563 r.
wojewody bełskiego. Był w tym czasie najmłodszym senatorem Rzeczypospolitej.
Po
raz drugi wyjechał do Szwecji w celach matrymonialnych. Planowal małżeństwo
z księżniczką Cecylią, siostrą króla szwedzkiego Erylca XIV. Na Bałtyku
dostał się do niewoli duńskiej, zostal osadzony w więzieniu w Kopenhadze i
tam zmarł w grudniu 1563 r. Trumnę ze zeskokami sprowadzono do Kraśnika i
zlożono w grobowcach lcościola parafialnego.
Jan
Baptysta, aby zdobyć fundusze na wyprawę weselną "darował wieczyście"
(za pożyczki) miasto Kraśnik wraz z zamkiem i okolicznymi wsiami swoim kuzynom
Janowi i Andrzejowi Tęczyńskim, a ci w 1579 r. odstąpili je siostrze Jana
Baptysty Katarzynie.
10.
Katarzyna z Tęczyńskich, córka Stanisława Gabriela, siostra Jana Baptysty.
W
1558 r. wyszła za mąż za księcia Jerzego Sluckiego (ok. 1531-1578) wywodzącego
się w prostej linii od księcia litewskiego - Olgierda. Mieli oni trzech synów.
Najstarszy z nich, Jerzy, osiadł na Sluck~i. Na dwóch młodszych: Aleksandra
i Jana Siemiona, zwanych Olelkowiczami, przekazała matka swoje prawa do własności
Kraśnika i osadziła ich tutaj na zamku pod opieką rycerza Andrzeja z Koźla
herbu Nowina. Obaj zmarli w młodym wieku: Aleksander w Krakowie, gdzie
pobierał nauki, a Jan Siemion w Kraśniku (pochowany w Lublinie w grobach kościoła
jezuickiego). Dobra kraśnickie ponownie wróciły do ich matki, księżnej
Katarzyny, która po kilku latach przekazała je wnuczce, Zofii Słuckiej
Olelkowicz.
W
1582 r. Katarzyna z Tęczyńskich wyszła po raz drugi za mąż za księcia
Krzysztofa I Radziwłłla zwanego "Piorun", hetmana wielkiego litewskiego.
Była jego trzecią żoną. Z tego małżeństwa urodził się syn - Krzysztof
II Radziwiłł, hetman polny litewski (ojciec Janusza XI Radziwiłła, znanego
z "Potopu" H.Sienkiewicza).
Krzysztof
Radziwilł "Piomn" miał ze swojego drugiego małżeństwa z Katarzyną
Ostrogską syna Janusza VI. Tenże Janusz VI Radziwiłł (ojciec Bogusława
Radziwikka - z "Potopu") ożenil się z Zofią Shicką Olelkowicz
(wnuczką Katarzyny z Tęczyńskich), która wniosła dobra kraśnickie jako
wiano do posiadłości Radziwillów.
11.
W 1604 r. Jan Zamoyski, kanclerz wielki koronny, wykupił zadłużone dobra kraśnickie
od Zofii Słuckiej Olelkowicz i włączył je do utworzonej przez siebie w
1589 r. ordynacji Zamoyskich.
Ordynacje
powstawały w Polsce od końca XVI w. Były to majątki ziemskie rządzące się
własnymi prawami. Majątek rodowy wchodzący w skład ordynacji przechodził w
stanie niepodzielonym i bez prawa sprzedaży lub darowania na jednego spadkobiercę,
w ustalonej kolejności z wyłączeniem kobiet. Ordynacje przetrwały przez cały
okres międzywojenny, mimo zapowiedzi o ich likwidacji w 1918 r. Faktyczna
likwidacja nastąpiła dopiero w 1944 r. w okresie realizacji reformy rolnej.
Ordynacja
Zamoyskich była samodzielnym i samowystarczalnym udzielnym księstwem w ramach
Rzeczypospolitej. Miała własną stolicę Zamość, niezależne sądownictwo
- Trybunat Zamojski, własne siły militarne, twierdzę Zamość, własne
rolnictwo, przemysł, rzemiosło i handel, własną wyższą uczelnię -
Akademię Zamojską i swój ośrodek wydawniczy - drukarnię w Zamościu.
Ordynacja
obejmowała 3830 km2 na pograniczu trzech województw: lubelskiego, belskiego
i ruskiego. W jej skład wchodziło 149 wsi i 6 miast, wśród nich Kraśnik.
Do
klucza kraśnickiego ordynacji zamojskiej (oprócz Kraśnika) wchodziły następujące
miejscowości: Batorz, Blinów, Budzyń, Kawęczyn, Otrocze (Otrocz), Ponikwy,
Slodków, Stróża, Suchynia, Wilkołaz, Wola Wilołazka, Wymyslów, Wyżnica,
Wyżnianka, Zdziłowice, Zalesie, Żabia Wola, część Rudniczka.
W
latach dziewięćdziesiątych XVIII w. dwóch ordynatorów - Andrzej Zamoyski i
jego syn Aleksander prowadzili akcje osadnicze, w wyniku których powstaly
nowe wsie w kluczu kraśnickim: Moczydla, Pulankowice, Szastarka i Wola
Rudnicka.
W
1622 r. II ordynat - Tomasz Zamoyski włączyl do Kraśnika grunta nazywane
Rokicina (od klasztornej sadzawki aż po stawek Grzebielny ciągnące się).
Kraśnik
był w ordynacji zamojskiej miastem peryferyjnym, Zamoyscy rezydowali w Zamościu,
a na zamku kraśnickim mieszkali zarządcy klucza kraśnickiego, dlatego
zainteresowanie ordynatów Kraśnikiem było małe. Ten fakt oraz duże obciążenie
ludności na rzecz ordynatów wpłynęly na zastój gospodarczy miasta.
Ordynatów
było szesnastu, ale ostatnim, który był właścicielem Kraśnika, był
Konstanty Zamoyski - XIII ordynat.
Linia
rodowa ordynatów "rwała się". Po bezpotomnej śmierci III
ordynata - Jana "Sobiepana" ordynacja (po dużych perturbacjach)
przeszła we władanie młodszej linii Zamoyskich. Ojcem IV ordynata, Marcina,
podskarbiego wielkiego koronnego, byt Zdzisław Zamoyski, kasztelan
czerniechowski.
W
1866 r. w wyniku ukazu carskiego nastąpiło uwłaszczenie Kraśnika, jednak związki
Zamoyskich z miastem i jego mieszkańcami istniały do 1939 r. Opracowano na
podstawie literatury:
1.K.Gutaker: Tęczyński. Dramatyczne dzieje bałyckiego dyplomaty. Warszawa 1993.
2.K.Myśliński:
Dzieje ka~^że~y politycznej w średniowiecznej Polsce. Dymitr z Goraja
1340-1400. Lublin 1981.
3.W.Urbaniak
i inni: Zamoyscy herbu Jelita. Warszawa 1997.
4.A.A.Witusik:
O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamojskiej. Lublin 1978.
W
numerze 9 "Regionalisty" zamieszczony został artykuł pod w/w Tytułem
dotyczący rodzin możnowładczych, które były właścicielami Kraśnika. W
tablicy genealogicznej będącej ilustracją tekstu, błędnie umieszczono siostry Zofię Słaboszową i Annę Merską jako
córki Jana Rabsztyńskiego - zm. w 1505 r.
(por. schemat poniżej - 7), gdy tymczasem najnowsze badania wskazują,
że były one córkami Andrzeja Rabsztyńskiego-zm,
w 1461 r.(1).
Konstruując
tablicę we fragmencie dotyczącym Rabsztyńskich oparłem się m.inn. na tekście
St Paulowej o Tęczyńskich („Z
dziejów powiatu kraśnickiego, materiały z sesji naukowej". Lublin 1964),
w którym (s. 61) napisano: „Dwie
jedyne córki Jana-Zofia Słaboszowa i Anna Morska-odzicdziczyly po śmierci babki, Barbary z Woli Konińskiej i stryja kanonika
wszystkie dobra linii Rabsztyńskiej (...)". Z tego wynikałoby, że Zofia i Anna były córkami Jana
Rabsztyńskiego - zm. w 1505 r. (71, stąd wynikała
taka konstrukcja fragmentu tabeli w 9 numerze "Regionalisty".
Z
umiejscowieniem Anny Morskiej i Zofii Słaboszowej historycy mieli kłopoty,
czasami nic uznając je za siostry.
I tak:
1-tekst
źródłowy z 1515 r. w sposób ewidentnie błędny określa Andrzeja kanonika
krakowskiego (6)jako brata Zofii Słaboszowej;
2.
- A. Kłosiński w pracy o Tęczyńskich z 1913 r. słusznie uznając Mnę i
Zofię za siostry , błędnie zaliczył
je do córek Gabriela Tęczyńskiego męża Anny z Woli Konińskiej- zm. w 1497
r.;
3.
- W. Dworzaczek w „Genealogii" (tabl. 94) błędnie pozostawił Annę
jako córkę Gabrielą zaś Zofię
uznał za siostrę Andaejn karamika i ,lana RabszTyńskicgo (6-7).
Sprawy
te wyjaśnia współczesny historyk badacz. rodu Tęczyńskich - Janusz Kurtyka
w pracy pt. "Tęczyńscy"
opublikowanej w 1997 r Według autora fragment tablicy genealogicznej dotyczĄcej
linii Rabsztyńskich przedstawia się
jak poniżej:
Anna
Morska i Zofia Słaboszowa (4 - 5) po 1509 r. stały się spadkobierczyniami dóbr
kraśnickich po zmarłym Andrzeju,
kanoniku krakowskim (6). W 1510 r. Zofia swoją część dóbr kraśnickich
sprzedała Annie z Woli Konińskiej,
wdowie po Gabrielu Tęczyńskim (zm. w 1497 r.) i jej synom Janowi Gabrielowi,
Stanisławowi i Andrzejowi. Oni także ostatecznie przejęli całość dóbr
kraśnickich.