Dziedzice Kraśnika

Dobrze jest, gdy zna się historię swojej rodzinnej miejscowości lub miasta, w którym przyszło nam żyć. W ostatnich latach wśród mieszkańców Kraśni­ka wiedza o jego przeszłości stała się bardziej po­wszechna. Przeciętny mieszkaniec wie, że pierwszym właścicielem miasta był Dymitr Gorajski, potrafi tak­że wymienić kilka innych rodów (Tęczyńscy, Zamoj­scy), które były dziedzicami Kraśnika. Większą wiedzą na ten temat dysponuje młodzież, głównie za sprawą konkursów organizowanych z okazji Dni Kraśnika. Jednak nawet tym, którzy profesjonalnie zajmują się historią, poznanie zawiłych losów włości kraśnickiej nastręcza pewne trudności.

Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie informacji o tym, w jakich sytuacjach Kraśnik prze­chodził na własność kolejnych rodów możnowład­czych. Ilustruje to tablica genealogiczna zamie­szczona na stronie 23 (w zakresie poszczególnych rodów - oczywiście niepełna), na której linia przery­wana wskazuje zmianę dziedziców Kraśnika. Niezbędne objaśnienia znajdą Czytelnicy poniżej.

1. Iwan herbu Korczak.

Był dziadem Dymitra Gorajskiego. Gniazdem rodzinnym Korczaków byty Stojanice (lub Stojań­ce) na Rusi, w ziemi przemyskiej. Do Polski wraz z braćmi przybył w 1353 r. ojciec Dymitra - Piotr. Od króla Kazimierza Wielkiego otrzymali Korczakowie klucz majątkowy w kasztelanii bieckiej z ośrodkiem w Kleciu k. Jasła.

Piotr Korczak zostawszy wojewodą żydaczow­skim powrócił na Ruś, a Klecie z siedmioma wsiami przekazał synom Dymitrowa i Iwanowi.

2. Dymitr Gorajski, syn Piotra Korczaka. Po przybyciu do Polski został przez ojca umie­szczony na dworze królewskim z myślą o karierze politycznej i rzeczywiście osiągnął bardzo wysoką pozycję. Służył trzem dynastiom: Piastom - Kazimie­rzowi Wielkiemu, Andegawenom - Ludwikowi i Ja­dwidze, Gedyminiwiczowi - Wkadysławowi Jagielle.

Dymitr stal się właścicielem jednego z najwięk­szych w Polsce latyfundium możnowładczego.

26 lipca 1377 roku w obozie wojskowym pod Bek­zem, król Ludwik Węgierski wydak dokument (por. Regionalista nr 7) nadający braciom Dymitrowi i Iwa­nowi z Klecia gród Goraj i będący wlasnością królewską Kraśnik wraz z wsiami: Stróżą, Wyżnicą i Rzeczycą. W dokumencie tym Kraśnik został okre­ślony jako "civitas" - miasto, co wskazuje, że do tego czasu Kraśnik już był miastem, ale najwyżej na pra­wie polskim. Król jednocześnie zezwalał Dymitro­wi i Iwanowi na lokację Kraśnika na prawie niemieckim. Nie oznaczało to jednak, że właśnie wówczas doszło do tej lokacji. Akt lokacyjny spisy­wany byłmiędzy wlaścicielem a zasadźcą i określał konkretne prawa i zobowiązania stron. Zostal więc pewnie wystawiony w czasie późniejszym.

Wspólnotę majątkową braci Dymitra i Iwana rozdzielił Wladyslaw Jagielło w 1388 r. i potwier­dzil dokumentem królewskim z 28 maja 1389 r. w Lublinie. Dymitr otrzymal Goraj, Szczebrzeszyn i Kraśnik wraz z kluczami maj ątkowymi, a Iwan ­Klecie. Całością spłaty długu, jaki ciążył na majątku Korczaków został obarczony Dymitr.

Dymitr Korczak ożenił się późno - ok. 1390 r. z Beatą z Bożegodaru i ta miejscowość stała się nową rezydencją rodziny. Tam zmarl 20 lutego 1400 r., a pochowany został w klasztorze franciszkańskim w Zawichoście. Przed śmiercią ofiarował kościoło­wi parafialnemu w Kraśniku wieś Rzeczycę.

3. Beata z Bożegodaru, córka wojewody krakowskiego z czasów Kazimierza Wielkiego - Mścigniewa Awdańca.

Odziedziczyła po ojcu Bożydar polożony w zie­mi sandomierskiej. Ten klucz majątkowy wniosła w posagu po małżeństwie z Dymitrem (1390 r.). Zabezpieczeniem posagu Beaty byto przelanie na nią przez Dymitra praw wlasności do klucza kraśnickiego.

Można wysunąć hipotezę, że po śmierci Dymi­tra (po 1400 r.) Beata i jej trzy córki utworzyły w Kraśniku własne centrum miejskie, które stalo się rezydencją wlaścicieli. Prawdopodobnie w tym też czasie (1400-1405) nastąpiła lokacja miasta na prawie niemieckim, co znaczyloby, że było to dziełem Beaty z Bożegodaru. Żona Dymitra zmarła 30 kwiet­nia 1424 r. i pochowana zostala w Zawichoście.

4. Anna Gorajska, córka Dymitra i Beaty z Bożegodaru.

Po śmierci Dymitra odbyły się trzy rodzinne podziały majątkowe: w 1400 r., 1401 r. i 1405 r. W pierwszych dwóch podziałach nie wymienia się Kraśnika. W ugodzie rodzinnej z 1405 r. (drugą stroną tej ugody byli bratankowie Dymitra) córki Beaty i Dymitra otrzymały m.in. dobra w Batorzu i klucz kraśnicki obejmujący Kraśnik, Wyżnicę, Wyżniankę, Wolę Piaseczną i Stróżę.

Ostatecznie klucz kraśnicki przypadł Annie, która w 1405 r. poślubiła podstolego krakowskiego, Andrzeja Tęczyńskiego, syna Jana, kasztelana krakowskiego i Katarzyny z Chorzelowa. Włość kraśnicka, jako wiano wniesione przez Annę, weszła w sklad majątku Tęczyńskich.

Andrzej Tęczyński (od 1412 r. kasztelan wojnicki) uczestnik bitwy pod Grunwaldem, zmarł w 1414 r. Po jego śmierci Anna Gorajska wychowy­wala swoje dzieci w zamku w Kraśniku.

5. Andrzej Tęczyński (Kraśnicki, Rabsztyński).

Odziedziczył po matce Annie z Goraja dobra macierzyste z Kraśnikiem oraz okolicznymi wsiami: Rzeczycą, Suchynią, Stróżą, Wyżnicą i Wyżnianką (starszy brat, Jan Tęczyński, otrzymał dobra ojcow­skie w rejonie Krakowa, dochodząc do wysokich godności państwowych). Odtąd nazywano go Kraśnickim.

Po małżeństwie z Jadwigą z Melsztyna otrzy­mał Andrzej jako wiano Książ Wielki i starostwo rabsztyńskie. W związku z tym nazywano go Rabsztyńskim albo Melsztyńskim - od nazwy dóbr rodowych żony.

Nie piastował żadnych urzędów państwowych. Miał burzliwe usposobienie - zginął 16 lipca 1461 r. w Krakowie w bójce z mieszczanami, którą sam wywołał. Pochowany został w Książu Wielkim.

6. Jan Tęczyński (Rabsztyński), syn Andrzeja Tęczyńskiego (Rabsztyńskiego).

Starosta sandomierski i w latach 1485-1490 ka­sztelan wiślicki. Żona Barbara z Woli Konińskiej (Końskowola k. Puław) wniosła w posagu Wolę Ko­nińską z kilkoma wsiami. Jako jedyny syn Andrzeja został Jan Rabsztyński dziedzicem dóbr kraśnickich. Ustanowil Kraśnik siedzibą rodu, którą urządził, upiększył i uczynił ośrodkiem życia kulturalnego. Zakonowi kanoników regularnych w Kraśniku darowal czterołanowy folwark Bielmy (Pasieka).

Zmarł na przełomie 1498/99 r. i prawdopodob­nie pochowany został w Kraśniku. Po Janie Rabsztyńskim dziedzicami Kraśnika zostali Andrzej - kanonik

krakowski wraz ze swoim bratem Janem - marszal­kiem nadwornym koronnym. Na nich zakończyła się w Kraśniku ta linia Tęczyńskich.

7. Zofia Słaboszowa i Anna Morska. Odziedziczyly po swoim ojcu Janie Rabsztyń­skim, marszałku nadwornym połowę dóbr linii Rabsztyńskich. Drugą połowę dóbr (w tym dobra kraśnickie) odziedziczyły one po śmierci babki, Barbary z Woli Konińskiej i stryja Andrzeja - kano­nika krakowskiego. Zostały więc wlaścicielkami wszystkich dóbr Rabsztyńskich.

W 1510 r. Zofia Słaboszowa sprzedała za 6000 zł swoją polowę dóbr braciom Tęczyńskim z linii krakowskiej (wnukom Jana, kasztelana krakowskie­go), tj. Janowi (Gabrielowi), Stanisławowi i Andrze­jowi oraz ich matce - Annie z Woli Konińskiej. W tym też roku, ci sami Tęczyńscy odkupili za 4000 zł od obu sióstr Batorz, Stawce, Studziarski i Krzową Wolę.

Drugą polowę Kraśnika Anna Morska darowała swoim synom z pierwszego małżeństwa: Piotrowi, Andrzejowi i Stanisławowi Wodom, zwanym także Olsztyńskimi.

8. Jan Gabriel, syn Gabriela Tęczyńskiego i Anny z Woli Konińskiej.

Wojewoda sandomierski. W 1510 r. wraz z brać­mi Stanisławem i Andrzejem odkupił od Zofii Słaboszowej połowę dóbr kraśnickich,, a w kilka lat później drugą połowę miasta Kraśnika od braci Wodów.

Zostając w końcu dziedzicem calego Kraśnika, ustanowił tutaj siedzibę swojej linii. W 1541 r. przy­łączył do Kraśnika przyległą wieś Wolę Piasecką (Piaski).

Jan Gabriel wychowywał się na dworze w Królewcu; uważany był za najbliższego powierni­ka królowej Bony; w 1527 r. cesarz Karol V przyznał mu tytul hrabiego cesarstwa rzymskiego.

Kolejnym dziedzicem Kraśnika był Stanisław Gabriel syn Jana i jego pierwszej żony Dobrochny Sapieżanki. Był mądrym i zaradnym gospodarzem.

Zarówno Jan Gabriel, jak i jego syn Stanisław Gabriel pochowani zostali w rodzinnym grobowcu Tęczyńskich w podziemiach kościoła parafialnego w Kraśniku.

9. Jan Baptysta Tęczyński, syn St. Gabriela. Wyjechał w 1556 r. z Kraśnika do Paryża na cztery lata, wysłany przez ojca w celu pobierania nauk. Podróżował po Europie: turystycznie - do Hiszpanii, a jako dyplomata wysłany przez króla Zygmunta Augusta - do Szwecji oraz Finlandii.

W 1561 r. otrzymał urzędy starosty urzędowskiego i lubelskiego, a w 1563 r. wojewody bełskiego. Był w tym czasie najmłodszym senatorem Rzeczy­pospolitej.

Po raz drugi wyjechał do Szwecji w celach ma­trymonialnych. Planowal małżeństwo z księżniczką Cecylią, siostrą króla szwedzkiego Erylca XIV. Na Bałtyku dostał się do niewoli duńskiej, zostal osadzony w więzieniu w Kopenhadze i tam zmarł w grudniu 1563 r. Trumnę ze zeskokami sprowadzo­no do Kraśnika i zlożono w grobowcach lcościola parafialnego.

Jan Baptysta, aby zdobyć fundusze na wyprawę weselną "darował wieczyście" (za pożyczki) miasto Kraśnik wraz z zamkiem i okolicznymi wsiami swoim kuzynom Janowi i Andrzejowi Tęczyńskim, a ci w 1579 r. odstąpili je siostrze Jana Baptysty ­Katarzynie.

10. Katarzyna z Tęczyńskich, córka Stanisława Gabriela, siostra Jana Baptysty.

W 1558 r. wyszła za mąż za księcia Jerzego Sluckiego (ok. 1531-1578) wywodzącego się w prostej linii od księcia litewskiego - Olgierda. Mieli oni trzech synów. Najstarszy z nich, Jerzy, osiadł na Sluc­k~i. Na dwóch młodszych: Aleksandra i Jana Siemiona, zwanych Olelkowiczami, przekazała matka swoje prawa do własności Kraśnika i osadziła ich tutaj na zamku pod opieką rycerza Andrzeja z Koźla herbu Nowina. Obaj zmarli w mło­dym wieku: Aleksander w Krakowie, gdzie pobierał nauki, a Jan Siemion w Kraśniku (pochowany w Lu­blinie w grobach kościoła jezuickiego). Dobra kraśnickie ponownie wróciły do ich matki, księżnej Katarzyny, która po kilku latach przekazała je wnuczce, Zofii Słuckiej Olelkowicz.

W 1582 r. Katarzyna z Tęczyńskich wyszła po raz drugi za mąż za księcia Krzysztofa I Radziwłłla zwanego "Piorun", hetmana wielkiego litew­skiego. Była jego trzecią żoną. Z tego małżeństwa urodził się syn - Krzysztof II Radziwiłł, hetman po­lny litewski (ojciec Janusza XI Radziwiłła, znanego z "Potopu" H.Sienkiewicza).

Krzysztof Radziwilł "Piomn" miał ze swojego drugiego małżeństwa z Katarzyną Ostrogską syna ­Janusza VI. Tenże Janusz VI Radziwiłł (ojciec Bogusława Radziwikka - z "Potopu") ożenil się z Zofią Shicką Olelkowicz (wnuczką Katarzyny z Tęczyń­skich), która wniosła dobra kraśnickie jako wiano do posiadłości Radziwillów.

11. W 1604 r. Jan Zamoyski, kanclerz wielki koronny, wykupił zadłużone dobra kraśnickie od Zofii Słuckiej Olelkowicz i włączył je do utworzo­nej przez siebie w 1589 r. ordynacji Zamoyskich.

Ordynacje powstawały w Polsce od końca XVI w. Były to majątki ziemskie rządzące się własnymi prawami. Majątek rodowy wchodzący w skład ordynacji przechodził w stanie niepodzielonym i bez prawa sprzedaży lub darowania na jednego spadkobiercę, w ustalonej kolejności z wyłączeniem kobiet. Ordynacje przetrwały przez cały okres międzywojenny, mimo zapowiedzi o ich likwidacji w 1918 r. Faktyczna likwidacja nastąpiła dopiero w 1944 r. w okresie realizacji reformy rolnej.

Ordynacja Zamoyskich była samodzielnym i samowystarczalnym udzielnym księstwem w ramach Rzeczypospolitej. Miała własną stolicę ­Zamość, niezależne sądownictwo - Trybunat Zamoj­ski, własne siły militarne, twierdzę Zamość, własne rolnictwo, przemysł, rzemiosło i handel, własną wy­ższą uczelnię - Akademię Zamojską i swój ośrodek wydawniczy - drukarnię w Zamościu.

Ordynacja obejmowała 3830 km2 na pograni­czu trzech województw: lubelskiego, belskiego i ruskiego. W jej skład wchodziło 149 wsi i 6 miast, wśród nich Kraśnik.

Do klucza kraśnickiego ordynacji zamojskiej (oprócz Kraśnika) wchodziły następujące miejsco­wości: Batorz, Blinów, Budzyń, Kawęczyn, Otrocze (Otrocz), Ponikwy, Slodków, Stróża, Suchynia, Wilkołaz, Wola Wilołazka, Wymyslów, Wyżnica, Wyżnianka, Zdziłowice, Zalesie, Żabia Wola, część Rudniczka.

W latach dziewięćdziesiątych XVIII w. dwóch ordynatorów - Andrzej Zamoyski i jego syn Aleksan­der prowadzili akcje osadnicze, w wyniku których powstaly nowe wsie w kluczu kraśnickim: Moczy­dla, Pulankowice, Szastarka i Wola Rudnicka.

W 1622 r. II ordynat - Tomasz Zamoyski włączyl do Kraśnika grunta nazywane Rokicina (od klasztornej sadzawki aż po stawek Grzebielny ciągnące się).

Kraśnik był w ordynacji zamojskiej miastem peryferyjnym, Zamoyscy rezydowali w Zamościu, a na zamku kraśnickim mieszkali zarządcy klucza kraśnickiego, dlatego zainteresowanie ordynatów Kraśnikiem było małe. Ten fakt oraz duże obciąże­nie ludności na rzecz ordynatów wpłynęly na zastój gospodarczy miasta.

Ordynatów było szesnastu, ale ostatnim, który był właścicielem Kraśnika, był Konstanty Zamoyski - XIII ordynat.

Linia rodowa ordynatów "rwała się". Po bezpo­tomnej śmierci III ordynata - Jana "Sobiepana" ordy­nacja (po dużych perturbacjach) przeszła we władanie młodszej linii Zamoyskich. Ojcem IV ordynata, Marcina, podskarbiego wielkiego koronnego, byt Zdzisław Zamoyski, kasztelan czerniechowski.

W 1866 r. w wyniku ukazu carskiego nastąpiło uwłaszczenie Kraśnika, jednak związki Zamoyskich z miastem i jego mieszkańcami istniały do 1939 r. Opracowano na podstawie literatury:

1.K.Gutaker: Tęczyński. Dramatyczne dzieje bałyckiego dyplomaty. Warszawa 1993.

2.K.Myśliński: Dzieje ka~^że~y politycznej w średniowiecznej Polsce. Dymitr z Goraja 1340-1400. Lublin 1981.

3.W.Urbaniak i inni: Zamoyscy herbu Jelita. War­szawa 1997.

4.A.A.Witusik: O Zamoyskich, Zamościu i Akade­mii Zamojskiej. Lublin 1978.

5. Z dziejów powiatu kraśnickiego. Materiały z sesji naukowej. Lublin 1964.

(sprostowanie i uzupełnienie)

W numerze 9 "Regionalisty" zamieszczony został artykuł pod w/w Tytułem dotyczący rodzin możno­władczych, które były właścicielami Kraśnika. W tablicy genealogicznej będącej ilustracją tekstu, błędnie  umieszczono siostry Zofię Słaboszową i Annę Merską jako córki Jana Rabsztyńskiego - zm. w 1505 r.  (por. schemat poniżej - 7), gdy tymczasem najnowsze badania wskazują, że były one córkami Andrzeja  Rabsztyńskiego-zm, w 1461 r.(1).

Konstruując tablicę we fragmencie dotyczącym Rabsztyńskich oparłem się m.inn. na tekście St  Paulowej o Tęczyńskich („Z dziejów powiatu kraśnickiego, materiały z sesji naukowej". Lublin 1964), w  którym (s. 61) napisano: „Dwie jedyne córki Jana-Zofia Słaboszowa i Anna Morska-odzicdziczyly po  śmierci babki, Barbary z Woli Konińskiej i stryja kanonika wszystkie dobra linii Rabsztyńskiej (...)". Z  tego wynikałoby, że Zofia i Anna były córkami Jana Rabsztyńskiego - zm. w 1505 r. (71, stąd wynikała  taka konstrukcja fragmentu tabeli w 9 numerze "Regionalisty".

Z umiejscowieniem Anny Morskiej i Zofii Słaboszowej historycy mieli kłopoty, czasami nic uznając  je za siostry. I tak:

1-tekst źródłowy z 1515 r. w sposób ewidentnie błędny określa Andrzeja kanonika krakowskiego  (6)jako brata Zofii Słaboszowej;

2. - A. Kłosiński w pracy o Tęczyńskich z 1913 r. słusznie uznając Mnę i Zofię za siostry , błędnie  zaliczył je do córek Gabriela Tęczyńskiego męża Anny z Woli Konińskiej- zm. w 1497 r.;

3. - W. Dworzaczek w „Genealogii" (tabl. 94) błędnie pozostawił Annę jako córkę Gabrielą zaś  Zofię uznał za siostrę Andaejn karamika i ,lana RabszTyńskicgo (6-7).

Sprawy te wyjaśnia współczesny historyk badacz. rodu Tęczyńskich - Janusz Kurtyka w pracy pt.  "Tęczyńscy" opublikowanej w 1997 r Według autora fragment tablicy genealogicznej dotyczĄcej linii  Rabsztyńskich przedstawia się jak poniżej:

Anna Morska i Zofia Słaboszowa (4 - 5) po 1509 r. stały się spadkobierczyniami dóbr kraśnickich  po zmarłym Andrzeju, kanoniku krakowskim (6). W 1510 r. Zofia swoją część dóbr kraśnickich sprzedała  Annie z Woli Konińskiej, wdowie po Gabrielu Tęczyńskim (zm. w 1497 r.) i jej synom Janowi Gabrielowi,  Stanisławowi i Andrzejowi. Oni także ostatecznie przejęli całość dóbr kraśnickich.